Керемш одан epipeK Ж айдалган жасыл орманды. «0з1ммш оныц irapi»,— деп, Ж анында жалтыр кел далды. Цоздырып дойды-ау кел де бул, Саятда кейде у т р де ем. Ш ырып ек кенет децге 6ip, Керш д1 зират бушрден. Еск1рген осы зираттан EpiKcie муцлы сыр удтым. Еспмей шалды м л датдан, Цалшия дарап турыппын. Сулырын сур ат мстелеп, Тыпырши берген сиядты... Кез1ме Menin; туст1 ерек Бшктеу там терт дуладты. Шм екен жатдан даб1рде, Ш мдш тунек тас мекен? Царрысын айтып тогцрге, Цыршынып диран жас па екеп? Халдына сыйлы Mine3i Кемедгер Kepi жатыр ма? Ж асапган жаура 6ip 63i А т дойгап элде батыр ма? Ш мдш болсын ол мейлд Баррым-ад келд1 жанына. Жолаушы дарт та, — кер,— дейдц— Ж урерсщ тута жадыда. Ол осы жадтыц адамы, Kepi 6ip дулад KeuTenri. Алдыда жайып салады Ертеде не боп еткендь.. Tin датпай турмыэ, MiHe, 6ia Терт дулад тамныд дасында. Шм екек, жайын бшем1з,— Сурет бар мацдайшасында:
Ж ас HtiriT отыр салт атта, Цамшы устап долы салалы. Мацдайы ш ныз ж алпад та, Ш ш ецшш шамалы. Эскери кейлек туймелд Былгары белбеу дынаган. Ш алдайта 6epiK кигеш ,— Шырайлы келгев 6ip адам. Эйпекке салгап суреттщ Астында ж азу кенерген: «Комсомол адал ж уректд Ж ас адын, тшпй Толеген». Ж ас адын... Тш пй... Толеген... Апы рау, далай бимэл1м? Царадым тагы тене мен. Царадым... Турдым... Цимадым... Бешттен былай еткесш, Сурадым бэрш дартымнан. Жадымда сол 6ip к е ти eciM, Ж адымда дастан айтылган. ОЗЕН БОЙЫНДА Цап-дара 6ip тун ж од айы. Агады езен арындау. Таласа быкен тогайы, Ж агасы жыныс, далыц дау. М ещреу осы бейуадта Мазасыз ею жан турды. Жылады 6ipey, бейбад па, Ж убаты п 6ipey алдынды: — Адамныц 6opi емес ж ау, Болысар, сэулем, жасыма. 300
— Дайтемш енд1, Телеш-ау, Дор болран сорлы басым ба?! «Алам» деп Б еп м аддыса, «Берем» деп экем болмайды. Е м де б1здей жан куса, Дутылар жол жод, сол дайры. О дуыд коп дой, Телеш-ау, Тапсайшы озщ амалын; Д у дудай дойды неге сау, Ойылмай жаспеп жанарым... Жадбырын кездщ дургатпай Душ адта турды ол жудеп. Телеген оран тш датпай, Сппайды шашын елж!реп. Тырыла тускен муцлыдтыц Далтырап бушл денеы, Ceaflipfli болар сумдыдты; Cepninfli сол сат Телепй. — «Эйелге теддш бершсш!» Дейтурын Кедес зады бар. Теубага келер Бепм сум, Оран да тузад табылар. Сез1цгц ж утпа тек, Адыл, Соза туе тойдыд шамасын. Тапдандай болдым мен адыр, Дутылар жолдыд шарасын... — Айтсайшы, жаным, соныдды, Жарылсын мешн журепм. Арылтшы далыд сорымды, TenipiM берсе 6ip eMin... — Дайтесщ, сэулем тэд1рд1, Турранда eai Кедестщ. BeriMHeH келген жэб!рд1 Кетерер Kici емесшн. Одымап па одщ элде сен Б угш п келген «КедейдЬ. 301
«Ауылнай ж ш т дэмесЬ Дейд1 ме соида, не дегда? — Одыдым, сыдад тадпад па Япыр-ай, далай айтдан шын. Алып см оны жаттап та, Бепмнен еппм дайтдасын. Цол дой еэн «Тшпп» деп дана, Юм екен, Толеш, сол адын; Бул рана емес тек дана, Буры п да жазран болатын... Сырласып ж ш т жарымен, С е ш л ти шер1н, кулд!рдь бзеннщ дызыл талы мен 0згес1н жазгы туп бшдь БОЗ УИДЕГ1 0ЦГ1МЕ Б е с дан ат боз уй сол TyHi Г.абырсыз сырга толы едь Эцпме-дукен толдыны Элде 6ip жанра топедь 0рт дуран долы дауылдай Бурды рап отыр уш Kici. Ортада BeriM ауылнай — А уы лды ц ауж ар Kynrrici. Цанталап Keai аларран, — Тан!— дейдь— Тап та, жан садта!— Абдырап eni шабарман, Жумсайды ойын эр садда. Газетке BeriM дадалып, Тунж ырап отыр ол эль Ж аны нан itecin ж ан алып Ж атдандай бейнб болады.
«Кедейдщ» iniKi бетшде 0лт1рген екен елен, гып. Б уп ш бугш шетшеп, ¥гадандай бейне келген дут. Десещз: «Неге батпандай «Електен» шыддан ауылпай. Жарлыга даны датдан бай, 0зшдей байга бауырдай. Зымиян сырын жасырган, Пара жен, тасып, шалдыган. Масырып журтты басыпгап Ауылнай Б епм антурган». Жумарлап алып «Кедейдй Босага ж адда ладтырды. «Ойбай-ау, бул ж урт не дейдд Цай зулым мупша мат дылды?! «Тннш» деп дана дол дойган KiM екен жансыз сол адын? Жадсымды даттап ол сойдан Бурын да жазган болатып. Цалада емес, шетте емес, Iшшде осы елймнщ...» Мазалай oepju кек пен еш Кеудесш кернеп Бепмнщ... — Мен бшсем,— дейд1 6ipeyi,— Осыны жазган Телеген. — Молда ма? — Хатты бшедд Ушркеш epi елецмен. 03i рой соныц жене де Цутыртдан ауыл жастарын, Кэмсамол дей ме, немене, Бшдш 6ip уйым ашданын.
— Осынау сездщ жаны бар,— Д е в д ещц 6ipi,— жадында... 0TipiK айтса жарылар, Ашына деген Адылра. — Ю м айтты? 0m ip утц дН — Цалшылдап Kerri Бакецй Tin датпай темен бугивд Сырына даныд екеуй Елестеп Kerri Бепмге А руд ы ц аппак, ажары. Осынау дугам елшде Т ек соган ауган назары. 0зш е гана тед керген, Цирысы келмей басдара. CeeiH до алып улгерген, K ici сап аке дасдага. Эйтсе де дыздыд ез1мен Тш дескен ж од-ты бул алй бсегаш л ж уртты ц ceaineH Царсылыд шалды дулагы. «Дарсы лы д етпей eyeni Дайтуш ы efli дыэ бетпад. Ysflipep ш скен MayeHi 0Keci айтдан к уз ж ети -ад. Бул мадда менен гам артыд?— Ж ас десе жаспын, жалынмын. Туманы тугел дуантып, А уы зга ж адсы -ад шалындым. Абайсыз алад келирген Газеттщ мына дырсыры-ай. Ш ын болса, молда шелтиген, К етерсщ мулдем дыршындай...» К уп и ойдан кенет сершлш, Байлауын айтып ундедй 304
Kaaip сен турып, Цалара жылдам ж ур,— деда. Жумекен, сен1ц бйшегщ Телеген, Адыл арасы. Расын айтсам, бул менщ EceMHin цайтар шамасы. Бажайлап бэрш цайталап, Екеуш Б еи м женелттй Оцаша жатыр шалдалап, Бермейцц уйды ой кекть «Цаладан тергеу келсе егер, Ашылар 6opi, мацтамас. Д аттауга тары ел шебер, Талайы TinTi бадталас. Кедейдщ дызын цорламац... Пара да жед!,.. Вайра жац.„ Отырса солай торлап ап, Цутдарар дейсщ кай казак?! Табармып «Тшпи» кэ т р д д Телеген болса бул душпан; Керсетпеп оган Акылды, Тартынбан TinTi кылмыстан. Ж урмей-ак койдым ел билеп, 6ппмд1 алсам болады... Зулмат ой солай елдилеп, ¥йкыга баяу шомады. ТАЛАС Ы ц да жыд у с и ауылдыц Ызалы айкай, шу-дабыр. Eaipe соккан дауылдыд Euniiii дерлш бул да 6ip.
Дауылдан дулар агашша Д ал болып Тодсан тур енд1. 0 ктемд1к дылып ж ад ашса, ОлНретшдей Typi елдщ. Ж анында ж урген аламан Ж адтасып бадты жагынып: — Бастарыц аман, мал аман, Но болды сош на дарынып?) ¥ялыай талас дылганыц ¥лтарадтай -ад жер ме едд Емес пе Тодсан тураныц, Ecipuen ю мд1 келмедъ — Жетедд мундар, дадсама, Ж адсы лы д KiMre дылыпты ол. Д ос сана мейлд жат сана, Б1зд1ш болмад Т ун ы д кол... Дарады ж ур тда Б е п м де Цамшылы долып кетерш: — Лгайын, м упш а eaipMe, Ауыздан aapni от epin. Алартып кезд1 неткенщ Тодацныц шабындырына. А таны ц 6epin кеткешн Алаы деу жаман ырым да. Зэкунге дарсы келмецдер, Зад бшсец, TinTi зорлыд бул. Ш утр л ш болсын тиген жер, Ш еб1|до ш ап та, Нрлж дыл. Толеген сонда тш датты (Туй геш н cipa ipKin п е ) : — Адаспа, мырза, уят-ты, Алдама журтты, урштпе.
Айтданы дайда зац-зэкун, Берьлсш жер деп пашарга. Доррама байдыц зэузэтын, Царсы боп кепке дасарма. — Дурыс-ад! — Дурыс! — Ж ет п ещй Келгеш байдыц ел сорып. — Ол егш салран беткей де Жарлылар жерд сен соны уд... Цабагы дарыс жабылып, Тодсан тур e3i мупы ecTin. Кетердей да nip жарылып, Кернейд1 бойын 6ip е п т к . «Ж еп атам барым 6epeTiH Ж е т к е т шын ба сум заман. Ж екжаттыд керем не бетш, Жыратыи болса юл жаман...» Жылмацдап келш Жумекен, Жыбырлап жатты Бепмге: «Кердщ бе поле юм екен, Толеген сырыс дед1м бе?!» — Тантыма, молда!— деп BeriM, TiKcinin TiKe дарады.— Емес бул ceHin мектебщ, Еыркей дояр баланы... Арайын, бекер дауласпа, Араздыд дуран жарай ма? Жадыпыд басда, ж ау басда, Жан-жадда дара, абайла. Ж ер десец, жерд! аларсыц,
Жетшер болсац соган шыв. Цайтш тек егш саласыц, Ш шещп дайтш орасыц? Цолыцда ж од куш , ж од колш, Царасар ж ене шмщ бар? Тодаца оны кеп Kepin Тентект1к етпей, тыныцдар!— Bip сэтке тодтап ж урт далды, Б1ткендей даудьщ Topeci. Туйыдтан тары дутдарды, Тш еуш тауып Телепй. — Ш абындыд ymiH, ж ер уш ш Ш андаспас хальщ дурдан-дур. Толтырар со гой KeMiciH, Ырысы со рой мыд да 6ip. Д ейсщ бе жод куш , ж од келш, Табады ж еш н оныц да. Ж умылса егер коп болып, Ж ук бар ма далар жолында. К ауы м боп долга ж ер-суды ап, Цурады ж аца OMipiH... — Ол рас,— деси ел шулап,— Цосамыз кедей к е л т н . Жорары жадда хат жолдап, Сураймыз кемек, урынар. Телеген осы ад жолдан Тартына допмас, дуынар... Bip байлам тауы п осылай, B ip белек кетт1 кеппплш. Бепмдер далды досылмай, «Болмайтын ic» деп KynciHin. Цалага кеткен Цулекен Ц уйгытып келд1 осы кез. — «Тшпинпэ» s a r i д у екен, Таба гер ж епш , досым, тез.
Жазыпты 6ip хат тары да Жадтасып Адыл келшге «Жуандар зорлап жабыла Жвнелтпек, депм, Бегшге». — Солай ма?— BeriM сурланып. Тынды да далды туйше. Тобына дабад 6ip дарып, Жвнеле берд1 ушне. ДАЛАДА Аралап Твлеш даланы, Адырын Kepin келедй KefiiTin жанын жаманы, Жадсысы шаттыд бередь Шыддандай б1р-ад далыптан Салынран саздан сары уйлер. Сабырсыз етден халыдтан Сурайды дайыр дарилер. Ыгы да жыры тэлш еп, Bip корсе-ад, бшер барьщды. Саудагер безд шэй, ceri Суырмай доймас жаныцды. Жайывды ботда сатушы Жагына сейлеп ж уз «ойлар»: «Адшасы бардыц аузы ойнар, Адшасы жодтыц K63i ойнар». Bip жадтан 6ipey ымдайды, «Садардыц сайлы к ул и деп. Eceriii 6ipey булдайды, «Цалмайды жолда ж уп» деп... Базардан шыдсад spipeK, Шалынар кезге басда eniip, Ж ада уйлер турар сэш кеп, Ж ай табар содан жас кещл. Каланыц батыс шет1нен KeTTi, вне, поезд аттанып.
Кешенщ е м беимен Машина тынбай ж атты агып. Сап дурып далды тал-терек, Сая бон куннеп тас тшген. Дала га ж етм дарт Елек Дуйылып жердщ астымен. Соц и али ста дэу1рге С.айыпты румыр, бул аныд... Кещлмен танып бэрш де, Келед1 Толеш дуанып. Араштан шебер диылган А к, уй ге epKiH кеп ендк Осында достар жиылган Ш ыгарып жатыр «КедейдЬ... — Жарайсыц, Телеш, тары да Жасканбай солай жаз сынап. Туршдей тиип жанына, Ж адтаса банды бас-сымад. Кошшлш ойын тегшде К атере бермек орынды. Мысалы дауым жоншде Мэселец мыдты дойылды. Обкомра — улкен Kicire Gain Kip арыз тапсыра. Ауылдын, ж аца icine Трактор берсе, жадсы ipa. ©лед де керек халыдда, Ш ыдпасын ол да жадыднан GiiTeyip, Толеш, жалыдпа, Далмасын далам жаныцнан. А уы лнай BeriM туралы Тексер у болмай доймайды. Тарайды бузыд думаны, Оцбайды эсте, одбайды...
Кецесш уаацж ас ж ш т А ц шашты редактормен, Жайланып, к е ц ш , тасты у 1мт, Тапцандай болып бац б1рден. Ц¥РЫМ УИДЕГ1 ЦАС1РЕТ Туратын ауыл игет1иде Тесш те тесш цурым уй- Дам кецш жеыр, жеимдер Дамцор деп бшген мулы ылги. Бойжеткен цыз беи Kapi ана Кермедо цолда барды аяп. Дарт эке журД1 арада Бар-жоцты ойра алмай-ац. Бай малый жайлап кешшсш, Далатын 6api Kepicin... Цаз1р де отыр бес Kici Кулше мен шайд1 белшш. Ш ай емес, сштеп ак, суды, Етед1 эр не эцпме. (Тостагап туб! цацсулы. Таусылып кек сут элгще). Сорлы 6ip кемшр тамсанын, Сурайды цальщ жайын тек. «Дызыцды Бепм алса аныц, Дою шай, цаймац дайын» деп... Топылдап жылцы туяры Тоцтады сол сет уйге кеп. Bipeynep, бузык, сияры, Kipin те келд! кимелеп. Ауылнай BeriM алдында, Eni к,у турды артында. «Ойланып, сулу, болдыц ба?»— Дей берд! б!рден Ацылга.— Кутпейм!н сея!ц куз!цд!, Тиетш болсац ти 6yriH.
Цамдага белеп езщдд Экелем экец сыйлыгын. А к, боз уй алып, мал алып, А танар сонда ол мырза. Цатардан озса таба гып, Ц удай да ырза, мен де ырза. Болады ж ур тда ол адыз, Ецкейген басын зор дылам...» Цыцбады 6ipa^ оган дыз, Турмады T im i орнынан. Ж аутацдап эке дарайды, Ж аны ашып дызы кенер деп. «Арманды бадты талайгы Алдыма сальш берер» деп. Д ауры дты кернп дос Kepi «Басына бады т донды» деп. «Осы той А ды л тосданы, ¥ялып отыр, кендЬ деп. — Ж од!— дед! Адыл кенеттен.— Сен емес, мырза, суйгешм. Кисем де кейлек кенептен, Ц амдага бола тимед1м!— Сурланып Бепм зшденш, — Суйгенщ — деда,— бар шыгар? Койлегщ турд! юм келш, К етпексщ шммен, дан пш д, ал? Турса да Адыл Tyririn, T ic жарып тук те демедь — Ж уретш молда дутырып, Сол ш ы гар ж е л т ce6e6i? — Сол десем, егер дайтпексщ, Сонда да зорлап алмад па ед?.. Ж удырыд сонда сарт етсш Басына дыздыд салмадпен.
Y й шли Htypfli дамшылап, Ym eyi б1рдей жулдынып. Басынап дыздыц дан шубап, Кейлеп далды жыртылып. — Квнбесец квнбе,— дед1 ше, Кермейсщ б1рад молдадды!— Келгендер кетт! enipe, Цапсырап дурым уй далды. ТОСДАУЫЛ Цара жол у с т , тад алды, Цаладан дашыд жер едд Суйше жутып самалды. Сар желш Твлеш келедь Келед1 дайтып ауылга, Кедшш шаттыд жыр буып. Ел жайын, Адыл дауын да, Цалгандай болran тындырып. Жолыгып кеше газетке, Жасырмай жазды барлыгын Жогаргы жадда сез ети, Журтыныд тшек зар-муцын. Тебшш атын Телеген, Жарысын тацмен келедь Туссе асып сонау тебеден, Ауылга ж еттш дер едп Жуйткид1 ж ш т асыгып Жаны 6ip суйген жарына. Ойлайды ж ауын ашынын, Ойлайды досын сагына. Суйгенш жырга досады. Сагынган журек лутлд еп , KeTepin тацды осы вш Кетед1 алые б1рпндеп. 313
«Алдымпан шыгып арманым Аяулы мынау тавдайын, Ж анымда ж урпп, гкан-жарым, Ж ардылдап эппак, маддайыд. взщ ш з жалгыз суйгенш, влген ш е сенсщ рашыгым. KeKiperiMe дуй менщ С ез1м тд кунде асылын. Цое адду дусап екеулпз, К,осылып уш еад арманра, Оьйрден кулш втеркпз, бш ш ш бшмей жалганда!» Сар желш ж ш т келед1 Суйгеш эн ры п, нурланып. Цалдалап 6ipey тебеш, Царайды оран урланып. Ойлапты дасты ол ерте Осынау тадмен таласып. Цасында ею келецке Айтпайды «дой» деп жаны ашып Атылды мылтыд кенеттен, Жацрыртып туныд ауаны Толеген т э т flip еткен Жалына аттыц ауады. Дедгелеп квзде дуние, Буш рдеп даны саулады. А т жалын душдан кушнде, Ауы лра дарай заулады... Сезгендей осы сумдыдты Цалтырап Адыл журеп, Толеш бон жалгыз тш еи, Алдында уйдщ тур едь Цадалды дара жол устш Ш аддата шапдан адаыра. Таныды сонда со мусюн, Толеген атын табанда.
Дулады °л жетш Адылга, «Вепм... деп барып... Кепм» деп. Ж ас eMip KeTTi дапыда Жалындап жанган eni&i деп. Ойланып даяды жолдасым, «Оган да кеп жыл от и ,— деп.— Бепмдер жутты ез басын. Bip елге женс1з ерт тшеп. Сэлдон соц дарттан сурадым: «Сондагы Адыл бар ма oai? Жоралтып дызыд-думарын, Ж анбай да далды-ау арманы». — Дыз дайтсш, жылап-ещреп, Дойгасын тамды жацагы, Ж ар ойы оду efli деп, Жол ет1п кеткен даланы. Есигем сосын т у у алые, Алматы жадта жургенш. Тапты ма бадыт-дуаныш, Таппады ма элде, б1лмед1м. Баласы, жары бар-жод па, Бшмед1м, досшым, муны авыд. Турады дейд1 сол жадта Телешше газет шырарып... Ж е щеке доедай улесш, Жадсылыд inдеп тынбастан, Жанымда кети 6ip eciM, Жадымда кети 6ip дастан.
САЛ САРЫ Ахмет Ж^бановда ТОЛГАУ Ертеде cepi де еткеп, серке де еткен, Ел imi CMipenin еркелеткен. Шм бшсш, комары ыа, мурады ма, 0MipiH енегел1 ертек еткен. Ер еткен ел табынган 6ip езше, Дыз еткен ж урт дызыддан Mine3ine. Ош адда ошарылып сорлы да еткен, Htirepi кун езше, тун езше. Бай еткен булыдсыран барлырына, Бн еткен улыдсыган жарлыгына. Талайлар тунде урланып, тавда жортып, Тагдырдьгц кепбей еткен тарлырына. Адындар той-думанды алдалаган, Куйш ш щ бармагынан бал тарагап. Ж ез таддай шешен де еткен, кесем де еткен Халыдтьщ даиретш ардалагап. Солардыд 6ipi маран ун датады, Алы стан шсмен сырын тыцдатады. Дайраты дулшындырып, суйсшд1рш, Дайрысы дабыргама шым батады. Ж ан ед1 жалындаган ертке бешм, Кетерген енер1мен кеп мерешн. Д асы на даЬарлы efli дадтар-сынды, Досына дардан ед1 кектемдейш. Ж аралган ж ан емес-Ti шерге бешм, TycaFan тагдыры бар, мен не дей т. Birreyip шаттыгына шалдиын да, Толганса, ез1мен 6ip тербелейш. А л кетпм, ел жеткенше жосылайын, Кецш дщ бола берсш хошы дэшм. 316
Kemeri арманда еткен Сал Сарыныц Yum e ез ушммен досылайын. КвКЖИДЕДЕ Цыз Цосап эр дыздардыц дудайындай, ваге к,ыз судыд шалшыд лайындай. Царама, цасда 1\\осан, кезщ шыдцыр, Козще кв31М туесе, жылаймын да-ай! Сары Доцыр кеш, дала Kemi жел1 тымьщ, Саф ауа далыдтаган жецш, туныц, Шалгынды шырша тогай дусда толып, CiMipren салдын лепи жер ынгыгып. Дызартып кун жалдыны тебелердд Дулпыртты желкшдеген кеделердь Жалтылдап соцгы нуры су бетшде, Жылжып жэй кекжиекке шеге бердь Басылып жалшы yui де, мал шуы да, Ж ай тауып бай кецш1 байсуына, А д уйлер, дараша уйлер ipre турш, Ж ап-жаца данып алгаи шэй-суына. Бул ауыл — ауылы ep,i Сидад байдыд Жастары сауыд дурмай 6ip жатпайтын. Досылып адын, эшш енерпаздар, KepiKTi Кокжидеш куй даптайтын. Кокжиде мелд1реген кел efli 6ip, Даз донып, уйрек ушып, вреда дур. Догасын доцыр самая дозгап ойиап, Айдынын аилы тунде вбед1 нур. Думай боп кунде келдщ тощреп, Эи мен куй тамылжып кеп тогшедь Дызыдтап дыз-бозбала жастыд шадты, Ж уректщ далауына бершедь
К ш э жод, мейш ж астар сайрандасын, Барында датар-дурбы жаирацдасып. Ертец-ад кетед! дыз узатылып, KiM бшсш , далдырар ер дайда басын. GaiM де осындайда отыра алман, Кеудемд1 кернеГда до неш р арман, Дулы кеш, сауыд десо жел1гемш, К,ырыдда болсам-дары ж етш алган. Эл1 де басылмаран албырттырым, Табар ол KyHi жетпей нагып тыным. Бойымды буады ыза, керсем егер B ipeyflin ерте есейген салгырт турш... ByriH де дызды думай кел дасында, Цурылган алтыбадан дед басында. Мамыд кеш, салдын ауа бой сергйш, Айнала ж ардылдаган толды асырга. 0нш1 дыз эткеншекте тербетшш, Бозбала диылады жерде турып. Сол шадта еш журек жалгасдандай, Согады 6ipre тулап, 6ipre тынып. Кенеттен бар тевдрек тынып далды, Тербелмей алтыбадан турып далды. Тып-тыныш мауж ыраган ыезгшде осы Ауылра басда 6ip эн жуыдтады. Ж уы дтап келе жатты басда 6ip эн, Далыдтап асдад уш аспанынан. Шымырлап уйыды да даймадты кел, Ш адд етш, доя дойды таста дыран. Тастай сап адсуйег1н бала-шара, Кершер шадшаларын дара сала, Цатындар ж аулы дтары н ала сала, М эз болды келе ж атдан тамашага.
Эн баурап, ынтызар рып, алып ecri, Баршасы: «Сары рой бул, Сары!» десть — Дурбылар, дарсы алайыд сый-дурметпен, Созайыд тацга дейш сауыд-кештП— Деп алган дыз бетше даны пшрып, Дан емес, кететшдей жаны шырын, Тур жайнап, бал-бул жанып, тым асыгын, Жеткенше думар болран эш сушп. Дыз екен бидай ецдд жар дабадты, Дара кез, дыр мурынды, бал тамадты, бзгеден бойшац б1ткен сулу тулга бзш е ж т тт е р д 1 сан даратты. Б1рад та батып eniKiM тш датпаран, Дурсшш ж урегшщ тыцдатпаран. Келед! еркш ecin, була дыз бон, Атанып комшат берш булгадтагаи. Дос бурым дос жыландай иретшген, Дос етвд булац дарып суйретшген. Ортада тур ойнадтап, жалт-жулт етш, Дулындай долга жаца уйретшген. Сидадтыц сылац ескен Досаны бул, Осындай ойын-тойра досады нур. Эйтсе де жастайынан далыц берш, Айттырган елдеюмнщ досагы 6ip. Досапды далыд жатдан Дабад ел1, Бадтары булбулына балап ед1. ¥замай узатылмад Тортдарага, Коре;р мацдайынан бара неш. Еы м ш кеп eciTin Сал Сарыныц, Журотш ойлап oeiH, адсап yniii. Мше, енд1 кездесетш coTi келш, Ж ас ару жоралтып тур жан сабырын. Жадындап б1рте-б1рте эн келедд Дыз-дырдын ycTiH синап сэнденедь Досан тур 6ip дызарып, 6ip бозарып, Ж уреп сезетшдей элденеш.
Баяулап эн 6iTTi кед тыныспенен, Со бойда сыпайы 6ip журкнонен, Астынан жаца туран жарыд айдыц Жард етт{ ер-турмандар кумктеген. Аттардыц жып-жып етш аядтары, Сумацдап кол басына таяп барды, — Цурбылар, думай дызсын, орта толсын! Деп 6ipi куткендерге дарап далды. — KeMTiri толсын онда ездерщмен,— Деп Цосан араласты созге (нрден. Барлыры ортадаЕы дэу ж й -гт ¥рланып жен барады кездер1мен. Капсагай, ер мурынды ж1г1т едь Келбет1 керген жанды ж1бйедд Эшмен, сэшмеи де cepi Сары Сеюлдо жас дауымныд гул1 Teri. Bip-6ipiH дыз беп ж ш т бшетугын, Сырттай тек ынтызар бон журетурын. ¥ ры сты улы сырды дас-дабадтан, Тапдандай дос кецшдер, мше, тыным, Цайтадан дызды думай дуылдаран, Жацагы жадсы куймен суынбаран. Кейбнреу эншпшде энни атанран 0 г1здей аузын уназ буып алран. Соны айтып дыз-келшшек эзшдестк — К[айтсш-ай, дауыс та жод, ani де ecni. 6 здер1 елецдетш сонан кейш, — Ендо, айтсын энпп Сары, Сары!— дестй — Цосылсын 1^осан огап,— дед1 6ipi,— Ашылсын эсем онмен кещл Kipi... Сол екен, эткеншектен дыз бен ж1пт Журектщ нэзж сырын тегшдорда... Цурбым-ау, жас кунщдо ал жадыда,
Кез салып отыз жастыц ар жагына. Дасына далаулыдныц тудгыш барып, 0 н бойыд беленбеп пе ед ад жалынга? Кецш ц кенелгендей туныд нурга, Сутндщ суду туннен сыр удтыд да. Сондагы аттай тулап алып ушдан Дурсшш дос журектщ уыыттыд ба?.. Дэл сондай куйде даз1р Досан, Сары, Айтылып жатыр энмен дос ацсары. Bip-6ipiH кермесе де адаспапты. (Жастыдтыд жалын атдан осы-ay сэнь) Далжырап тап мундайда бар ма талган?- Тарады сауыд-сайран хадта таман. ¥йдысыз осы тунд1 етю зпт Жас тупл кемшр менея шал да тамам. Болса да Досан — Сары, cipe, хашыд, Бул жолы тшдескен жод сырлар ашып. Jle6isiH махаббаттыд 6uricri тек. Дыз далды, Keni ж т т дырдан асып. Жштпен соны оуез бар кеткен 6ipre, Сол, шве сыр дуяды кеп кещлге. Дыз турды, ауыл турды дулад турш Алыстан еркш шалдып жеткен унге: «Дыз Досан эр дыздардыд дудайындай, бзге дыз судыд шалшыд лайындай. Куте бер, сулу Досан, ушт узбе, Жетермш осы жаздыд 6ip айында-ай». АВАДТЫДА Батадтыц баласы сд|м тутдындагы, Кеыекей кор1нбейД1 жутдындагы. Ьи-болыс, арыэ салып жата берпй, Мен де 6ip дызыл тулк1 бытдылдагы. Серы Тутдынды табигаттыд eei аяды, Шшде етш, болып дапты жаз аягы.
Согады салдын самал Ыргыз жадтан, Мазасыэ кундер ещр азаяды. 03i тар, 631 аласа абадтыны, Туратын ацызадтыц жалап т ш . Ыстыдтан ыгыр болЕан шрлтарды Бурге де боршалайтын талап, туп. Bip жадтан дарауылшы далшылдаган, 'Цит етсе даЬарланын дамшыны алган. BiTefli элыздердщ дем1 кейде, Цанын да 6ip сурте алмай тамшылаган. Цалжырап буг!н де 6ip елд1 Kepi, 1^уарып жастардыц да солды 6epi. Саргайган Сарыныц да шел! данбай, «Цара шай 6ip дайнатым болды дэрЬ. Ойлап па кезде муны ол усталар? Жармола жер1ы деп пе доныстанар? Амалсыз ала жаздай азап шектд Цасында дазад та бар, орыс та бар. Ол, Mine, бесш болган мезпл жетш, Бастады 6ip эуенд1 безшдетш. Кеп тутдын дулад турш уйып дапты, Ерлш те, ерлш те бар сез1мге елтш. «Баласы мен Батадтьщ атым батыр, 1нинде дарацгы уйдщ бу да жатыр. «Баспадшы баска туссе» деген сез гой, Тесекмз ду тадтайга жаттыд адыр». Эн кетп канат кагып кекке б1рден, Ащы айкай алапат куш, октем уныен. Шыккандай дадыратып абадтыныд Te6eciH кемкершген кек тем1рмен. Б ткте 6ip нуктеде турды калкьш, Тамсантып, тула бойды шымырлатып. Сонан сод баспалдадтап TycTi темен, Сан сезд1 сыбырлатып, сыр урлатып.
8н Cirri, 8Hmi тынды ойга батып, Жантайды араш нарды ойбайлатып. «Сабаздыц дауысын-ай!»— деп суйсшдд Тутдындар отыррандай той-тойлатып. Bip сетке дайгы-датрет умытылды, Кекейде Сарыныц ток уш турды. Дамыддан дайрап кещл эршмдегд Серпшш бтгше 6ip умтылды. % • Дошамет керсеткен журт дабырыва Кузетпп жетш келд1 тары урына. Бадырып, балагаттап.кэрш тект!, Сарыныд тш rariain сабырына. Бармарын шайиап батыр сол шагында, Сыпырын кекп тердщ моншарын да. Деп далды: — Эттед, иттер, жолыгар ма ец Сонау 6ip, сонау жатдан Шелшарылда!— Сонан сод солдат созш елеиеда; Ойына еткен кундер коле бердд Сарыпды дыз Досапды, Тарлан атты, «Жас nepi, энпй Сары» деген елдь.. Еске алды дыз Досапды бул алыстан, Bip ceTTi сыр айтыедап, дулай душдан: Тун едЬау кезге туртсе коршбейтш, Жалмардай руыырыдды урлай душпан. Тудгиыд туннен батыр дорыдпаран, Даупгп жолда дашан жорытпаган. Жене де 6yriHri тун езгеше тун, багете кецвпне толыпты арман. Келедо жалгыз oei Досанына, Жасырын жолыдпадшы досарына. Ce6e6i Мырзагул мен Шолап болыс, Kip буркш, тш типзген дос арына. Жар санты булшши дыз аты,— деп, 0 з ш де жазрырыпты бузады,— деп. 323
Gfaeyip, олар айтса — батыр Сары Жаныныц б у и т жод, сызаты коп. Дау-шарын Алтон — Цызай арасыныц, Бгшейтш мал ашуын, жан ашуын Сарыныц 6ip басына yiiin-Terin, брппткен eniTiri мол дала шуын. Bip шыдса, басыла ма орт далада, Бар хабар жеткен жансыз Тортдарага. Ол жад та inii дайнап, TiciH дайрап, Депт1 той: — Цайтарылсын кек табанда. Содына туссе-даты 6opi б!рдей, Жур шошу коцшне эл1 трмей. Цамшысын ныдтай устап мырс eTTi ол: «Мырзагул ic дылады элш бшмей». Ж етп де Кекжиденщ жагасына, Тарланнап т у т даргып Сары асыга. Беттед! eerie данат сэнд1 ордага — Журектщ жазылмайтын жарасына... Булыдсып жатыр Цосан тесегшде, ЕЛемей дастыц сезш, eceriH де. Экенщ аялаган ерке дызы Binefli кеп екенш досы елшде. Binefli Тортдарага кетерш де, Жегшш 6ip жаманнып, жетегше. Бшед1 Сарысынан пшн ажырап, 0Mipi ексуменен етерш де. Экенщ барып бугш ол дасына. Бостандыд тшеп ед1 6ip басына, Царт Сидад дайыспады, ж1б1медь Айтылды айтылатын сыры ашыла: — Жан балам, бостан-босда желшпегш, Жасыцнан не 1'стесец де epiK берд1м. Бетщнен даддан жодпын, евдкен жодпын,
воде, езще тек ceHin келд1ы. Халыдтыц дацду свзш елемед1м, Жазыдсыз жабырдансац, жебеп ед1м.' Сейткен сен ата-баба рурпын бузып, Бшпк бер дегенщ бу, не дегенщ? Буынсыз жерге ещ» пышак, урма, ¥ятда дала алмаймын бул шагымда. Барасыц атастырган адамьща, Сол болмад сыйларыд да, душарыд да... 0Keci байлам айтты буй деп бугш , Бшед1 Цосан оныц 6ip беттш н. Ол кендд кенбед! юм тагдырына, Амалсыз жат душадда KipMenTi юм? Сонда да Сары болар ацсаганы, Сары деп шыддан кунд! дарсы алады. Сары боп кешю жалдын алауласа, Сары боп сипар беттен тац самалы... Цосанды осындай 6ip куйде жатдан Тосын уп селк етюзд1 ipre жадтан. Сарысын таныран дыз турып еппен, EciKTi ашты адырын тунде жапдап... Кушлырыс сол бозамыд тартдан шары, Далага дыбыс бермей шыддан Сары. Эр жерде бурып жатдан он ею адам, Дурьлге турегелш жуптасады. Бкеуден болiiiiii эр тусда тарап, Цамады, долдан келсе устап алмад. Боун де Мырзагулдыц долшодпары Cepiiii журген 6ipre кустаналап. «Бул Сары дыз Досанга 6ip келеди— Деп аддып талай тундер журген едь Дэл 6yriH сасыд ойдыц caTi туып, Кедейш далгапдай-ды iprenepi. 325
Жан-жадтап жыпданрандай жаладтады, Былапыт бейшл сездер боратданы. Сарыныц on eKi ерме бузау Tici Жаныпа cipo жадын жолатпады. Тым таяп далгапыныц талайлары Цамшы мен дол дуатын абайлады. Сонда да сойыл сштеп, жабылды топ, ¥стамад не морт дылмад далай да эль Сары да кернодер деп урынганды, Цойнынап тапапшасын жулып алды. Асырып бастарынан атданында, Kefii дашып, кеш ecci3 ж ы ры л рэн-ды . Сытылып Сары сол сот журе бердд Сайга кеп, сайгулшн MiHe бердй Цуатып жан табылмай ынтыд топтан, Ояиган ауыл журты кулед1 ендь Тарлан да тартынбастан кетт1 желга, Цызыпып, 6ipTe-6ipTe, ешленш, «Журшке дажымайды жануарыц, Арбаныц белагашы секшденш»... Цайран ер абадтыда куш кеткен Отырды ойлап осы ityniH откен. Апырау, содан кейш не бон едд ¥сталдым дандай рапа дуд1ретпен? Жургепмш eMin-epKiH ел ш ш де, Келмед1м би-болыспеп KeniciMre. Сулштей сорып, журтты жуандатан Мырзарул coKTi 61'рде — деп — мсшбе!» Цамшымен тарттым сопда жыланбауыр, Мыдтыга мш бола ма мунан да ауыр? Туу десе Tympiri жерге туспей, Бар елд1 жалгыз билеп дылранда OMip. Ол 03i болыс болран он сепзде, Ойлавдар, • мен сем1з бе, ол сешз бе?
Тырп етпе, болысеке, тордан шык,сам, Керерсщ, он ceria бо, сор сепз бе? Рас, мен бейк,ам болдым, ойланбадым Эр жерде думай цурдым, тонга бардым. Халцымды жырга белен журе берд1м, Байлардыц пигылына бойламадым. Dip тунде жалгыз уйьщтап жатцапымда, Tan 6epfli далыц солдат цаптады да. Тарлан мен жолдастарым болганында, Тусер ме ем жаудыц дурган цацпапына!.. Кеп ойдан кенет Сары сершлд1 де Дарады eciK жавда еюндще. О neci, тагдырына табынды ма? Элде 6ip тэуекелге бек1нд1 ме? Куз айы, жадау тартцан жаратылыс, Kypcinin кем-кетштен алар тыныс. Барсац да цай ауылга — даяу кещл, Бурынгы той-думан жоц, дала тыныш. Тыпгандай пршйпк те куйбецдеген, (Тацданар, керсе 6ipey уйренбеген). Кудай-ау, кершбейд1 ду датын да Кеп-кешке ауыл кезш суйрецдеген. Осынау жатдан елд! мулгш туп, Дуцк еткеп жаца хабар дурлширд1. Шуласты, сыбырласты Алтон — Дызай, Сан-сакда сумавдатып жуйрш тшда;
— Сары жод, кеткен бузып абадтысын... — Солдаттыц сындырыпты санап TiciH... — Эй, одан бузадылыд етпес cipa... — Ж1берд1 Орынборга бар актысын... — Аралап ауылдарды солдат 6iTKen... Тур дейд1 торушысы ж олда кутк ен... — Bip бйгсе, К,осан бшер деп барганга Бшмеймш депп зацгар, олла тштев... Батырра кодip берер, 3o6ip берер Квбейд1 алыпдашты оцпмелер. 1шшде дурыс та бар, бурые та бар, Ущлсец байыппенен мошне егер. Сарыпыц дашданы рас бурау тордан Зар илеу, запыран дусу, жылау толрян,— Кене ме жер бетшде жорралауга Балапан дияда ecin, дыран болтан. K eaicT i кеп тутдынмен дэмде кешш, — Ендеше, бугш демал, елден десть— Ал ертец кешке сыртда шыгарганда... Осылай орыс, дазад жэрдемдесть 1щрде 6opiH тыеда шырарды айдап, Тутдынныц 6ipi бодтап, 6ipi айтайлап, Цаумалап дарауылды далран шадта, Женелд1 Сары сайра «а дудайлап». Эр ауыл хабарласып, сыбырласып, Экетп жау кезшен муны дашыд, Соцынан дуран далыц дарауылшы Ы н е 6ip тусе алмай жур адасып. Цосанга хабар салды Сары кеше: «Кездессш ертец тунде жарым десе.
Бас доргап Бссдалага аттапамын, Доштассын, сынбай кетсш сарым десе!» Млекей, Кекжиденщ жагасында, Саррайган, сидиран тал арасында EKeyi турды ыстьщ жолырысып, Дарамай алдары не жада сынра. — Цайда да жолыд болсын, cepi жаным, Ес1нен еш шыгармас с е т жарыц. 0зщ де умытпас бол суйгенщдь Далмасын котрепдде ceHin жалын. Мен, Mine, саран арнап тлим долрап, Алдымын таспен зерлеп, шеклм торлап. Алгансыд киген сайын Meni ecige, Жургеймш журепцде кекл толгап. — Дайтейш, дпналамын, дня алмаймын, Bip сеш, жадсы кунд1 диялдаймын. Сонда да дырды кезген дулан рурлы Ен жатдан ел iniiHe сыя алмаймын. Tipiflefi тастайды шм туган елш, Кербез тад, кершген кел, дуба белш. Дияды шм эдеЙ1 рашыд жарын, Жайыма туспесе егер мына мешд? Бшесщ сорлатдан кш , сорлаушы him? (Халыдтан жасырган да жод-ау сырым). «Кез жумбай, дария кешпес» дсгеп соз бар. Ал кегли, алды туман жолаушымын... Сал Сары Тарлап атда салды дамшы, Алмадшы ел шетшде тадды дарсы. Ол KeTTi «Дош аман бол, аяулым!» деп, Дыз далды, юршгшде далды тамшы.
Г.ПСКАЛАДА Bepimi Косая 6i8re макяал долгая, Мен кегли Бесдалага оасым доргап... Киз Косая, мен келгенше уйден яшдяа, Тертдара алып кетпейд ceHi зорлая. Сары Каналган дарадалпад, дазад eni KepreHi кемтарлыд пен мазад едь Цашаннан дарындастай болып &рад, Ц утар ы н 6ip-6ipiHG ж аза бердь Тарихтыц тартты 6ipre таудыметш, Цайыспай дайсар wirep тау тшетш. Цазадтан допад келсе, дарадалпад Тапжылмай тунд1 етюзш, тац TypeTiH. Дазанра дагып erri салатурын, Кек шэй да келш алга далатурын. Жиылмай кед дастардан кепке дейш, 8н баурап, жан рахат табатурын. Сары да сый донад боп алды мунда, Жургендей e3i туран Талдыдумда. А д кед1Л, абзал ж ур ек арайындар Жадынан шырарды ащы тардырын да. Шымбайды, XopesiMfli, Цоцыратты Аралап, баласындай болып апты. Сезген жод уйде-тузде жалрыздыдты, Жалгыздыд жанына оныд дарымапты. Той болып буин, мше, дыз узатдан, 8н мен куй, эдпме-дукен дызып жатдан. Отырды тыддап Сары дарт жырауды Сштеген салауатты сезда узадтан. Тшей ме дос румырын дос удданын, Халыдты душпан далай босытданын?— Секшд! дарадалпад mewipeci Бердадтын шертт! жырау досыдтарын.
Шертшдо ол дайгысы, ер дайгысы, Жарлыпы жарытпаган жер дайгысы. ШертйщЁ жодшылыдтан ошарылган Баршаны бплейиш 6ip бай icici. Дарт жырау оцтайлана малдас дурып, Жоиелд! жырды дайта жалгастырып. Сарыныц коз алдынаи отм кундер Зарлатдан кетректен дан жостырьш. Ол Kepfli «Бозатаулап» босдан рарып, Ж ецтлш Жоцгарлардан дашдан халыд. Ол керд! батырларды, багландарды Дылыштай дайта устаган тасда жанып. Данталау дазадты да дамады кеп, «Адтабан шубырыпды» заманы бон. Bapi6ip жецйшед1 жауга журттар. Дап Kenri, даптай жапты даланы кек... Жыр 6iTTi, жырга елиген Сары' отырды, Тагы да журек сыздап, жан толдыды. 0ai де сезбей далды 6ip мезетте Кеудеден шыдты кернеп ан толдыны. Эн Kerri «Дуниялап» дабылдагаи, Ушнде сагыныш пен жанып арман, Эн кетт1 эуеге ерлеп, данат дагыи, 9pi асты жалпад жазыд, шагылдардан. ...Bopin'ri ескертшшке Досан долган, Мен журм1н Бесдалада басыы доргап. EciMe, о, туран ел, сен тускенде, Кеудемд1 жуа берд! жасым парлан... Эн сазы аян етш дарын купли, Эркшищ елж!ретш жандырды irnin. Даумалап алда-дотан отыргандар Сарыныц сезд1 терец сагыиышын. Донадда Адтободен келген дазад Бастады 6ip эцпме елден гажап.
Б ш п п Алтон — Дызай дау-жанжалы Бай емес бударага берген asan. Жене 6ip хабары бар ыза тунран: — Муны айтып отыррам жод ез атымнан, Ерте-кеш ел аузынан естушше, Цыз Досан Тертдарара узатылран.— Отты кез сейлеупнш осып етм, Жацары ынтыд кещл хошы нети. Bip дайры мыд дайрыны дозрайтурын, Экелд1 дайдан рана осы дерти? Эйтсе де бул адидат хабар едд— ¥затты Досан дызды Дабад ель «Сары1»— деп сарнап кети сорлы сулу, Жод болып журектеп жарара eMi. Айна кол — пек ыахаббат куэсындай, Тал-араш — балеын ceaiM дуасындай Ш не далды дарап далывдыдтыд, Дабаеы к е т и рой, деп, 6ip ашылмай. 03i жод, дызойнадтыц орны далды, Элдешм эткеншеки тор рып алды. Ауылдыд em кемш, ceni кемш, Сенделти сед соддандай дурбыларды... Сал Сары билеп тугел бойды кепет, Тамагын кебераген дойды кенеп. Тш датты терде отырран адсадалра: — Ортара салайын 6ip ойды керек. Кундердщ керд1м ахцы, ауырын кеп, Узд! укпт жапырагыи дауыл урлеп. Мыдтыныд тепшсше тезбегесш, Келш ем Бесдалага бауырым деп. Кедшден шыдтыц, журтым, ыразымын, CeprifliM, сершлд1 де 6ipa3 мудым. Сыйладыд дарадалпад, дазад болып, Демедщ: «Дадры рой бул, дуны as муныд».
Риясыз доо таптым да тума таптым, Bapi де бауырлыкда туган март тым. бзщнщ сэбшвдей еркелед1м, бзщнщ MtiriTiддей думандаттым. Табигат саган сондай сезш бердц Жебедщ егшгендц езшгендь Агайын, аяладыц уш жыл удай, Отанга оралатын кез!м келдь Мен де 6ip байтак, елдщ тулей ед1м, Жудесем, ойлап соны жудеп едш. Ацсацал, цатар-курбы, дос-жарандар, Ац бата, руцсат болса, журер ед1м... «Жоц, aeip кетпейсщ!»— деп жастар цалды, Цимады Ж1беруге асцак, эндь Алайда эшш Сары ели айтцаны Толгантты туйгеш бар басцаларды. Сабырсыз сез шыкданга 6epi уяла, Царасты царацаллак, кэрияга. Журт тынып соныц аузын багып цапты, Дегендей: «вз ойыцды жарияла? » — Ит тойган жерше де мацтанады, Ер туган жершде тек бац табады. Берешк ак батаны, алгыс айтып,— Деп туйш барша журтца царт царады. — Дурыс-ац! — Аталы сез! — Мацулдадыц! — Жолыпан цур кодртш шатылмалыц. — Ендеше, ренжйпой женелтем1з, Журетш болса ацыры батыр аныц! Тарланды талай рет тац асырып, Баптады баягыша дала шыгып. Сойти де сети куш Сары аттанды, Кеудеде жаца 6ip эн аласурып.
бзбек Ьэм дарадалпад, дазагы бар Бауыр гой, ажырауды аза дылар. Сарыыен 6ip кеш жерге 6ipre барыц, Цоштасты дпмастыдпен эзер булар. Сар желш Сары батыр сардалада, Келед! тартып таке Жармолага. Бшмейда алда не тур, Kepepi не, Жармола жар бола ма, зар бола ма? Ел1м деп eMipeHe ен салады, Жел содса, ел жел1 деп таысанады. Жеткенде 6ip тебеден 6ip тебеге, Кетед1 умытылып шаршаЕаны. Тарлан да басын cy3in, шиыршыд атты, Цайшылап дое дуларын дулшына адты. Bip кезде Бозбелеске шыра келш, КердЕау ер шалдып жатдан Думоуатты. Tycine кеп-кеп Kipin, кеп елестеп, Журетш, айхай, туран жер емес не?— Батырын, байдамады, тема берд1 Кезшен KyMic моншад со белеете. Y m жылры у м т м ед, жада керд1м, Сен ылри сарынышты санама ендщ. А сырып келш турыын, энным десен, Эн десед, «Даригай-айды» ала келд1м. Сол энге талай-талай басын ед1м. Басын ап, жасып ед1м, тасып efliM. Жеттам бе, жетпед!м бе арманыма! Ассалаумаралайкем, асыл ел!м!
ОРЫНБОРДА Дарига, торга тустш сенгешмнен, Патшага арыа айта келгетмнен. Цор болды дайран басым, вида айла жод, Сезше залымдардыц ергешмнен. Сары Сал Сары елге жети, маудын басты, Kaflipi дашанрыдан артып-асты. «Курбым!» деп дыз-бозбала ойнап-кулш, Кэршер «дарарым!» деп даудылдасты. Уй-шпм, жекжатым деп жатсын дайдан, Жас жаны жай тапдасын жадсы райдан. Шабыттыц мшда жуйрш тарлан атын, Шырдалды еш адамды жатсынбай эн... Журт та оны уйде тыныш жатдызбады, Шады ры п дэм-тузын 6ip татдызралы. Ал Сары барран жердщ бэр! сауыд, Ел-елд!ц еш жерде жод салт бузраны. Ер ж!г!т ел едсес!н кэтергел! бнерщ ер!стетсе, бетен бе еда? Халдынан хад сез!ндей алгыс алса, блшеушз едбег!н!ц етелгеш. Сондыдтан шыдырраннан дала алмады, Ауылын Алтон — Цызай аралады. Ацысын адлап Сары байдаранда, Керлд! тату сынды аралары. EKi ру б!рад ондай емес еда, Бшдармей йптей рана егеседа. Ici де Салдыц eai басылмаран. Болыстыц бар буркеул! 6ip ece6i... Курса да сауыд-сайран булай Сары, Турса да жардыл дагып шырай, сэш, Журоп жаралы-тын, дусалы-тын, Сэнда деп бадытымньщ нурдай шамы. Сарнайды одашада «К,осан-ау!» деп, «Кудайым дашан б1зд! досар-ау!» деп. 335
«Tipifle жолыдпасам, жапым, саган, Мадшарга бурын барып тосам-ау»!—деп... Журсе де арыла алмай муц-зарынан, Эшмеи элеуметш ырза дылгав — Сарыга шадыртулы сэлем жети Баягы Цызайдагы Мырзарулдан. Айтыпты: «Апгуы жод агайынбыв, Кеппрдж тентекттн толайым 6i3 Дэм тэта, кецес дура келш кетсш, Табармыз озге гстщ де орайын 6ia»... Кец отау, кш жуандар (ркшдеген, Май басдан бугадтары булшлдегеп. Сонда да Сары олардап тулгалырад, Ортада отыр асдад 6ip турменен. — Шадырып, Сары, ceHi алдырганым, Жеткенш айтпадшымын дадгырганыд. Апайтес азамат бон ауылдагы, Бойыднан балалыдтыц далдыр берш. Мен кештш, артыд кетсем, сен де кеппр, THMeciu екеум1зден елге Kecip.— Сары унс1з Мырзагулга кез салады: «Осы сум не деп отыр, туйген не сыр?»— Шет дапсыц жацалыдтан расында, ¥л тапты патша ейелд угасыд ба? Сол ушш жариялап мэнепес ол, KeminTi кшэлшщ кшэсын да. Сен де бар Орынборга алып арыз, OfiTeyip, бшу1мше бару парыз. Жандарал ез1-ад басып пыш-пыш сезд1, А д болып ораласыц сонда нагыз.—
Доштады муны Шолан, басдалары, — Жадсылыд бшмейдд деп, жастар эль Тугелдей Сары адталып дайтып ертец, Алтонды билеп-тестеп басдарады... Тыцдаган болысын да, одгесш дв Сары отыр бшмей сенер, сенбесш де. «Цалайша дамдоршым боп шыга далды? Керекшн тап осыныц мен несше?» Эзели адал кедш аддылдаган, Арынан бул жолы да тартынбаран, Болыстыд айтдапына сендд напды, ¥яты бар шырар деп там-тумдаран. Дегенде: «Бармайын ба, барайын ба? Болысда наибайын ба, нанайын ба?»— «Соцыднан сез ерместей етщ дайт»— деп, Цоймады бушл Алтон арайын да. Сонымен cepi аттанды сапарына, Орынбор аталатын шэЬарына. Сонымен... барар жерге барганыпда-ад, Кумп 6epfli азап-дозад апанына.— Жандарал екшей одып арыздарды, Кешмен темешсш тамызган-ды. «Батадов Сары арызы» дегещц одып, Селк erri далып-семген жаны ызбарлы. Сонан сод алды арызын Мырзарулдыд, Он жазран шпнде тек жыл жарымныц. «Бувады, уры, дашдын, Kici елпрген, Ci6ipfle орны, дени, бул залымпыд». «Э, белей, тустщ бе езщ келш долга, Салайын с е т тыдпас берш торга!»— Сарыны жаптырды да абадтыга, Мырс етш 6ip дисайтты 6opiKTi одга.
Сарылып Сары жатты турыесшде, Мыц ой кеп ыазалайды 6ip кешшде. «Кеш меш... арыз апар... адталасыц...» Деген! Мырзарулдыц турды есшде, Сумдыд-ай, сонда меш алдаганы-ау, Ажалра кере-тура айдараны-ау. Жалгасдан 6ip-6ipme кшец зюм, Кедейдщ дол-эярын байлаган жау. Сырыцды, сум Мырзарул, биадм ендВ Мупыцды умытылмас дылдым белп. Bopi 6ip жасымаймын, басылмаймып, Шырамын, вш аламын, будым белдь.. Асыдпай бурынгы 6ip салды эшне, Жацаша екшн 6epin эн мэшне. Y шнде мысдыл да бар, упщын да бар, Жаулары шыдамастай пэрмешне: «Батадтыц баласы ед1м тутдындагы, Кемекей кершбейда жутдындагы. Би-болыс, арыз салып жата 6eprai, Мен де 6ip дызыл тул т бытдылдары»... — О пэлП — Эу, дайтедВай! — БэрекелдП — Мыц алрыс жандаралра, эн экелдИ — Осындай эперпазды KipinTap рып, Цамаран TeMip торга, дан экецдВ.. Суйсшген сан халыдтыц садладтары Айтдызды еш-уш энд1 таддап тары. Сонан соц Tin датысып, жен сурасты, Жай-куйш жасырура Сал батпады.
Сарыны суйш сыйлап барлыры да Ашынды жандаралдыд жарлырына. Жаз бойы жан жолдастай журд! 6ipre, Дем 6epin 6ip-6ipiniд зар-мудына. Пароммен Ад Жайыдты жалдап эр! Жумысда айдалатыи тацда 6epi. Кешкшш оралатын сол пароммен, Царауыл шаган ед1 — тацданганы. Журетш байдап соны Сарыц кунде, Kenririn келд! ар жадда паром б1рде. Тиещ апыр-топыр тутдындарды, Бер жадда етюзуге дел щ1рде. Жатты журт ycTi-басты, ботт! су рып, Паром жэй орта жолга жета сыррып. Дарауыл K93i 6ip сот тайранында, Толдынра Сары шапшад кетп судгш. Солдаттар айдайлады, атдылады, Тусе алмай сура б!рад аптырады. «Шреуш дуамыз деп, 6epi дашса, Цудайым сонда «бадда» тап дылады». Цамалап далрандарды ж т бадты. Мылтыдты жен-жосыдсыз пытырлатты. «Жан-жадда Ж1берем1з жылдам хабар, Ол дазад, дестд далай дутылмад-ты?» Ал Сары сол кеткеннен мол кеткен-дд 8pi алые, epi дпын жолды еткен-дк Дуаитып бул дапщапы жадтастарын, Цордытты езш алдап сорлы еткендд Тары да Тарлан атда тадым басып, Жур дейд1 жЫттермен адылдасып Ауыздаи туспей аты куш-туш, Дабысы елден елге жатыр асып.
ДУРЫНДА Бебейлш дамшы бастыи тарлан атца, Басыма дауш-датер туган шацта. Алыстан ат терлетШ isaen квлш, Жолыцтым тауып алып Самыратца. Сары Сал Сары дашдын десе, болды дашдын, KayinTi дарекетке толды жас кун. JKypefli 6yriH мында, ертед онда, Цамымен далыд жауга алдырмастыд. Цурыпшы дыста дырра бара алмаган, Сескенш батыр, 6epi, борандардан Жаз шырып, TiMTiHyiH жтлеттд бзшше б1рдедеш бон ацгарган. 1з1не итше Tycii болыс-билер. Табылса, ол табылран донысты илер. Сонда да суш кпсш садтады журт, B ip мадсат, 6ip тш екте торысты уйлер. Ацдыды арайын, дос солдаттарды, Байларра арын сатдан жалдаптарды. Келгенш дер кезшде 6uiy уппн, ¥йдысыз кезектесш тадды атдарды. Бул e3i эр ауылда эдетке ендд Дал дылып батырыцнан «дэметкенд1». Сондыдтан cepi кунде жайбарадат Кутыртып, дуйдылжытып эндеткен-дь' ByriH де дарып еркш домбырасын, Жазуда енершщ мол дулашын. Белдеуде дадтарулы Тарлан аты, Тебеде дарауылы бейне лашын. 1ргеде жатыр баяу Ыррыз арып, Ойнайды суда кешш нур дызарып, Тезектщ ошадтагы оты лаулап, Теректщ келедкес1 турды узарып. Y m бул Самыраттай жапашырдыд, Eciri дысылранда сан ашылды.
Жайнатып дабагын да, тамагын да, Кутед1 бэйек болып бала сынды. Э т н сап езшщ де, басдапьщ да Сары отыр, Самырат жур ас дамында. «Эскерлер!» — дед! кенет б!р жас ж т т , Жиынра жет!п келш дас дагымда. Жалма-жан батыр ушып турегелда, Атылып Тарлан атда мшед! енд!. Жадындап далган эскер над алдынан Цуйрытып жел дуйындай журе берд!. — Энедей! — Эне деттП — Бол, атыцдар! Кутдариа, доргасынды боратыцдар!— Деп шулап бажылдайды солдаттарга EnipreH ез дазадтар — дор датындар. Тарлан ат Тайбурылдай тасып тары, Цодаддап дурандардан дашыдтады. Эсдерлер одты дардай жаудырранмен, Кеткен-д! дез ушынан асып та epi. Ауылра аламандар Hipin келд!, Keft6ipi дабадтарын туйш келд!, Keft6ipi бшектерш Typin келд!. Самырат сезд1 мэнш — бул!к келд!. Бастыры булар суйген улды !здейд!, «Алдыма сапда журтты туррыз!» дейд!. Самырат сасар емес, дашар емес. Kepi арып кетсе-дары Ыррыз мейл!. — Бузыдты неге сендер жасырдыцдар, Хабарлап, жаца неге дашьтрдыпдар? Батаков дашан мунда оралады? Айтыддар, ад патшара бас урыддар?
Самырат жалт епйад! ковш отты: — А л, тшмэш, дэл тусшдар, сезщ квп- Оны епппм шадыррап жод, жасырран жод, Ауылра 03i келш, eai Kerri. — Сволочь!— Сарт eTKiafli Самыратты, Садалра бет-аузыпьщ даны адты. Ойбайлап бала-шага, датын-далаш, Ж ас толд1 енес!не жамыратты. У да шу, азан-дазан, YpiKTi ауыл, Кеткендей ойда жодта урып дауыл. «Бузыдтыц барар жерш айтыцдар»,— деп, Сабайды, ауыд-ауыд дылып дамыл. Дарамай, жас па еда, nopi ме едд Аямай карательдер зэб1рледа. Сарыныд 1зш андып аттанарда, «Келсе егер, хабарлад!» деп oMip берда, Жытты олар 1здершен зар шубаган, Жатты журт шала-жансар, дансыраган. Сыдыртып Тарлапымен Сары жетп Ж урепн кермек ыза дамшыларан. Ол мана юлт бурылып м и беттен. Ауылра 6ip бушрлеп келд! еппен. Тасадан турды nopin жазалауды, Бармарын гаайнап унс1з шерл! кекпеп. А сырып туседа ол даррып аттан, Туршде тутагу бар жалын атдан. «Мен уш ш букш ауыл булшдЬ,— деп, KemipiM сурап efli Самыраттан. — Царагым, дамыдпа оран,— дед! Kopi,— Суйед1 мына журттыц cem 6opi. Сол ymiH таяд жесе, тук етпейда, Мундайды айта корме ендагорд
Keperi 6i3re сешд есендтд, Цорланба Kerri гой деп есем бугш. Алдыцда халыд кепн дайтарар кун, Алдыдда ел суйсшер неше ерлЫц... Бул сезд1 eciTKecin Самыраттан, Bip ойын 6uiflipefli Сары унатдан: — Болысты ат артына салсам деймш, Цорыдпай Цызай шыддан шадырадтан. Сыйлаймын аруадты, шадырадты, Б1рад та Мырзагулга даным датты. Тудшн и к кетере шансам дейм!н, Жаиыма мынаусы тым жаман батты. — Адылым: арындама, жадыласыд, Тусау сал ашуыда, Сары лашыи. Em ата дайта дан бон дырдысады, Жараны ушыдтырып нагыласыд. Журе бер жасырынып aaipre сен, Курбыд кеп ойнап-кулсец, эзшдесец. Кун озар, дау-шар тозар, шындыд жедер. ¥рынба, ез басыдды кад1рлесед. Келед1 cepin энге салып баяу, Цуанды ел шетше далып таяу, Осы сэт ойында оныд еш кудш жод, Б1ржола жогалгандай барлыд даяу. Жеткенде ел шетше бесш едд Кедип кетершш, есшедк KiM бшсш, таныды ма журген жерш, Тарлан да танау керш есшедь ...Таттырган 6ip жол бойы дем-туз маган Табында осы жер гой далгызбаган... Сезбед1 ез-ез1мен болын Сары Жауларды эр тусынан андыздаган. — ¥ста!— деп тан дасынан тадылдады. Тарланды 6ip шаптырмай дапы далды. Бузау Tic он ею орме сштенбедд Адауыз адыра далгыр атылмады.
Душпаннныц мерей артып тур-ау датты: Тарланнан туцгыш рет 6ip аунатты. Мырзагул «жене дашып кетпесш» деп, Сарыныц дол-аягын бугаулатты. — Ей, мундар, бгшеп пе efli йене кегщ, Далмайсьщ дыр соцымнан неге менщ?! (Самырат жШермедд эттегене-ай, Салайын ат артына деген ед1м!) — Ей, Сары, ici4 бмм , сандалама! 0aiM би, ез1м дожа бар далага. Сейлед! Сары ойланып: — Адыл екен. Агажан, эз сез1цд1 мадул етем. Сумдардыщ кездерше суйел болмай, Bip жадда бой тасалап, заты, кетем. «Жен!»— деген, Ол женеген тары дашып, Кеткеш-дд сол кеткеннен Табын асып. 0зшен бурын оныц эш жетш, Эр жерде дарсы алды журт жамырасып. Кун сайын жуз1 жылып, жадырайды, Kemeri умытылды жеб!р, дайгы, Дос тапты; жарлы демей, жалгыз демей, Цайтесщ дас дылгасын тэд1р байды. Жыл журдд туган жерд1 ол сагынды, Жар суйген Кокжидеш, Шелшагылды. Ел болып cci-flepTi ертел1-кеш, Жогалтты эн п ш н п мол сабырды. Bip куш дош айтысып Табынмен де, Тарланныц кек тер етй тадын демде. Алдынан соддан самал салдынынан Жай тапты оттай ыстыд жалып кеуде. ...Мырзагул Сары жайын бйпп турран — Адшага жансыздарын дуныдтырран. «Qfrreyip 6ip дайтарсыц»,— деген оймен, Жер-жерде жол тосушы ж ш т дурган.
Mine, енд1 хабар алды шьщты деген, Жинады жандайшабын мыдты деген. Самсатты 6ip жагынан солдаттарды Ардасын айдасданда ныд TiporeH... Айдатам ертед с е т итжеккенге, Бугшше жем боласыд дандалага!— Дед! де кедк-кедк етш кулд! ecipe, Датындай дыр керсеткен кундесше. Сонан сод дайран ерд1 жаяу айдап, Женелтт1 Жармоланыд турмесше... Журеп жабыдса да жаншылмаган Ад ед1 жуыыртдадай аршып алгап. «Ел!м!»— деп ешрене келш едд Болмады, бур жармады баршып арман. ДОШТАСДАНДА Ыррыздан 6ip еткенде уш-терт erriK, Мшдш те тарлан атда, божеццоттш. Каиды кез дасда Досан, бол риза, Адыры, мше, мундай куйге жетпк. Сары Сыпсыцдап суылдаса суыд хабар Эзелп эдеммен суыт тарар, Муздатып, даршдетш, кущрентш Журекпд тупюрше Kipin барар. Тан солай деген сездер «Сары усталды!» Досанды абдыратты алыстагы. Бурынры дамалганы дордытпаса, Бул жолы жанды элде не жаныштады. Тыныштыд таппай дойды слепзга, Болмады бас сырдырап, дене дызып, Жепдей )Kefli 6ip ой: «Ол датерде, Сен ершн жургешдд! деме дызыд!» «Сарыныд басым дурбан тшеуше, Жарасам жетед1 аз кун суйеуше»...
«Терюндеп дайтамын, деп елге барып», Сез салды сонда Досан куйеуше. Байыныц 6inepi не малдан басда, Жайы жод кенбеске де алданбасда. Досандай келшшеп диылрасын, Ол байрус мадтанбас па, малданбас па! Амалсыз кенед! ол да, egreci де, Доя ма Досан cipe кенбесше. «Юм кешл, Кекжидеге жетш алсам, Сарыны KepyiMe, кермеаме?» Осы оймен жети Досан в8 елше, Kypcinin, кушк толып езегше. Сидад бай салтанатты той жасады Кейда кермей ескен кежепне. Тойдап да шемен кушк басылмады, Mesruicia содран пшрай ашылнады. Кере алмай кеп iniiHeH Сал Сарысын, Кезше жасын алып, жасып алды. Баяры достар да жод сыр алысдан, Олар да келшшек боп жур алыста. Сершщ серштерш 1здер од!, Ж щ ш ке эйел жолы, долы дысда. Тойдан сод туыстарра терюндеда, «Данша уадыт болсам-дары ертм »,— деда. Дай жерде Сары жайлы сез айтылса, Сол жерге жетш барды, ipKumefli. Осылай кундер етп курс!нменен, Ж ас журек дауа таппай дурсшдеген. Алланыц eMipi ме, шм бшедд Башыдтар юл жабыгып журсш деген. Ce6e6iH дайрысыныд ел бшеда, Бшгенш кэйтсш Досан, серпмедд Bip журген, 6ipre турран жерге ынтырып, Кей кеште келге келш' телм1реда.
Жолыгап алгаш осы кел басында, Балдып ед бейне май ма, доргасын ба. Сарысы Бесдалага беттер1дде, Цоштасты, Mine, мынау тал дасында. Сол 6ip тун бупнгщей бар жадында Турган-ды душадтасып Сал жанында. «¥стаддар, байладдар!»— деп бажылдайды Бес адам, 6ip дараса, жан-жагында. Сарыжан саспап efli cipo буран, Айналдым сонда 6epin шыдамынап. «Бастарын кесейш!»— деп жадындады, Суырып кекбуйраны дынабынан. Элп'лер бата алмады, пега дашып, Сершщ дасына тез жетим асыд, Сонан сод берд1м долган умытпасда, Аттанды ол, жылай берд1м беги басып... Цайтешн, ойга оралып еткен кун де, Добалжу к!рг1зедо тек кевдлге. Япырай, хабар салып алдыратын 6з!ммен сырлас, муддас жод тед1м де. Кеудедд1 дайгыга ерте ашпа, Цосан, Басылып езше тым саспа, Цосан. Намысда белд1 бекем бумаймысыд, Еске алшы, емес ед рой жаста босад... Жас ару кейде езше дуат 6epin, Шергащ шубар бултын дуад келга. Сонда да жаны дургыр жай таппайды, Квдшдо шаттыд атты шуад кемш... Bip куш дырга жада хабар келдд Жадсы емес, дурып далрыр жаман келдй «Ci6ipre айдалады Сары» деген Тшен сез TypmiKTipfli тамам елдй
— Айырмай патша зацы ад-дараны, Жен бе окен, Мырзагулды жадтаганы? — Сарымен дош айтысып дайтайыд!— деп, Жиылып уш мыц Kici аттанады. Досап да бшдо езшен жалынды ердд Мэцпге анырганын тардыр енда. Жалма-жан Жармолага журш кетт1, Алдырып аты шулы Салкурецдй Салкурец жуйрш ед1 жалы мьщты, Сан тойдыц бас бэйгесш шауып утты. Жетюзш дер кезшде Жармолага, Арудыц тшегшен табылыпты. Балтаныц жалманыидай дайран батыр, TipKenin кек арбага бара жатыр. Дасына жолатпайды дарауылшы,— Кез салып, эр1ректен дара да ah ур! Сырдырап дол-аягы тыпжырларан Динайды аттаранда эр жырадан Кергенде Сары TypiH, жаны куйш, Ж уреп дуйш елдщ данжыларан. — Дайран ер, дош аман бол, дош бол, cepi, Дайда да демей 6epciH дос дол с е т ! Мыц даррыс Мырзагулра, о нарылет,— Дадалсып кетрегше ез семсерП— Соцынан убап-пгубап ел ypeiuii, Erinin, еыл ер деп ещрейдь Ентелей таяп Досан кек арбага, «Сарыжан, кере алдыц ба меш?»— дейдь Кетерш темен салган Сары басын, Саррайган жудеу Htyai жадырасын. Шаршаган, пгущрейген нурсыз кездер, Dip сэтте жайнап кетсе, нарыласыц! Дарады KyniMcipen Досанына, Д1ршдеп турды ершд'босады ма?
