Шынында даптап келе жатдан кемек, Жазылды Орынборга хат та керек. Бул жайды Пугачев та отыр бшш, Тыцшылар, барлаушылар айтдан дерек. Талдандап жеке-жеке досындарды, Bipnecin жаулар алра жосылган-ды. 8скер1н Пугачев та eaip етш, Татищ ев цамалында тосып алды. Дасында он шадты мыц адамы бар, Ж од емес арасында жаралылар. KepiMre сарбазымен сенд1 ол 6epiK. Сатпайтын, сатылмайтын пана булар. Голицын ж етш Пугач дамалына, Дызыдты дулыд дылган амалыпа. А д дардан берш дуал жасатыпты, Тайгад дып, су дуйдырып табанына. Дып-дызыл дыргып болды сол дамалда, Тещрек даза тапдан толды адамга. Басым кеп турадты ескер айла, Kynii, Жевдлдо шаруалар сорлаганда. ...Коктемде дар epiren шадтарында, Ж ер ycTi асып-тасып жатданында, влштер А д Жайыдда жецылнш, бзендер солай дарай адданында. Bip кемшр жаны жара, куш гарып Зар илеп, су бойына ылги барып, Дарапты балам ба деп сан oaiKTi, Ж урегш ащы уайым уы дарып... Пугачев шестгрш Tipinepin, Доршаган жаудыц осал бшш жерш, Дутылып кете берд1 бузып шыгып, Жабысып журегше кутк-жел1м...
Ж ецшд! туцеыш мыдтап кетерШс, ¥ш ы рап сэт<мздшке тотен бул ic. Оралды, Орынборды алды патша, К ап к у п и кеп жумсалран отелд1 куш. Алайда ол ертерек моз болады, Катерл! кушке айпалар аз дол ель KacipeT дуанышпен ауысады, Д ы с KeTin, орнына эсеы ж аз донады. СЕРП1ЛУ Пугачев жецицум деп жасымады, Ж ауыпа багынбады, бас урмады. Тутанып, лаулап алган курсе оты Б)’р дур ю н су тигепге басылмады. Бшед! ол патшага устап ел берыесш, Болды деп жолыц сэтс1з жерлемесш. Халыдтыц кеудесше сэуле дуйып К ун дусап тура берер сенген eciu. Ол енд1 6ip ж ерде кеп шдарыедд Куйьшдай зулай жосып дуб1рледь Дол жиды ауыл, дыстад, заводтардан BypKiTme бар душпанын 6ip шгель Цайтпады ец Heriari пысанадан Ш адырган шырагданга усап алдан. «Москва дадпасына ершн енбей, T in r i де тынар еыес дусалы арман. А й даста содтым талай генеральш, 'Г ага да талайына келед1 эл1м. Неге мен далжыраймын халдым барда, KeiticiH халдым барда неге багым?!» 0 ж е т ой дулшыпдырып оны кунде, Б е к г т op сен!мш кеципнде. Кебейд1 куннеп кунге ескерлерд Топтасып Орал тауы ещршде. 250
Bip куш адам келд1 Салаваттан, Х ат алып букш башдурт жамагаттан. «Патшадан керген б1здщ «сыйымызды», Д е л и онда, байдарсыцдар, барван дарттан». Дараса, дуладтары дуптиыпты, K ecm in шолад мурып шунтиыпты. Tuii жод, тш ш -тш ш устщ п ерш, Тек дана ею кез1 жыртиып тур. Далыпты дацда болган дур сулдерд Ымдайды, ыцырсиды, курсшедд «Адамды осылай да дорлай ма?!— деп, Баршаныд туда бойы турппгедь Х атта бар жандаралдан К,азандагы Осылай дарт башдурттыц ж аза алганы. Цабагын дарыс жапдан Пугачевтщ Сезшда сустана кеп сазарганы. — Сардарлар,— дед1 сосын,— аттанаыыз, Цосылсад дос халыдпен, бад табамыз. Ала алсад Уфа, К,азан, Москваны, Ж ецдж деп сонда гана мадтанаыыз. Барыцдар, болсын 03ip адамдарыц, Ойладдар алда талай дамал барын. K apiu, сеп аялдай тур... А л айтайын. Коцшге туйгехимшц саган 6apiH. Бастап ек и гш к ic 6ip гажайып, Цанатты дала, д ы сты д , дырга жайып,
Е сп дш ер алгысын, ез даргысын, Цоштады мупымызды тума Жайыд. А л енд1 аттанамын Едшге мен, Онда да мужыдтар кеп ещрегеп, 9p i алые, opi диын журср жолым, Барасыд узаддырап сен елщнен. Ойлаймып ж ен болар деп оралганыд, Кермей-ад алдагы oMip борандарын... — Тусшем, аяйсыц гой. Б и т ы б!рад: Ел уш ш олсем егер, ж од арманым. Ия, достым, бул сезщд1 д у л алмадым, Ушые жетемш деп дуанбадым. К,айт дейсщ, дайтданыммен сыйгыза ма Жылды алган Нуралыдай жуан дарын. Кенбейд1 сарбаздар да, cepTi 6epiK, Сенбесед, Kaaip мунда келирелш. — Ж од, сенем, шын ырзамын, дайттым сезден. Кел, кэне, жол журелЬс, сершлелш! Салават А й езеш жагасында, Ш атдалды дузар тауды д арасында. Отырды Пугачевтыц хабарымен, EKeyi кездеспекпй дел осында. Салават адын ед1 ацдылдаган, Той десе, думай десе тартынбаган.
Жастыдты, махаббатты жырга досса, Суйсш ш дыз-бозбала сан тьщдаган. Тек еттец елецшц де аз дуанышы, Айт, айт деп, ел дайрысын ту рады нш. Ацсаган азаттыдты аталардай Азадан арылмады жыр агасы. ...0шед1 тупнОД з дыр аса алмай, Цашады д ус та б1зден уя салмай. Цалыцдыд, дара жаыыл дамреттен, Ж ан ана, ж одтау айт та жыла сарнай! J K irin i атты солдат аямастан, Кулады ол тесш басып дня тастан. Ж ер далай ж ута алады ж ас румырды, Цыршынды далай рана дняды аспан?... Салават мол куш ктен атда мшда, Алдында алда топтыд адтарылды: «Башдурттын, мударан жод, дылышы элд Ж ш ттер, шайдасда шыд, д ад дабылды!» Бастады батыр солай ойра алранды, Патшаныд заводтары ойрандалды. Цырылды карательдер отряды, ¥мытты дворяндар тойларанды... Отыр ол жаздыц жайлы ад тацында, Ж ей арып ару Айы жатты алдында. Царауыл Пугачевты журда кутш , 03ine таныс таудыц шатдалында. Барлаушы, жолаушылар uapi oipre Келд1 де TycTi досын e6irepre. Салават кулшырей душ ад жайды Пугачев, Овчнннш<ов, К е р 1мдерге.
Сырларын *пл датпастан урысдандай, Сагыньш жолыЕысдан туысдандай; Кеудеге кеуде тадап душадтасты. А д коцш алыи-ушыи тыиышталмай. К ецесп келер icri юд1рместеп, «Нысапа — Цазап болсын т у б й доскен. «Царайды онда д а ж урт yMiT артып, Цалмайыд иагылса да бугш кештен». Жолшыбай жаудыц усад беюшсш 'Галдандап, турмастай ru n кету уппн Болед! шаЕын-шагын отрядтар, EcKepiu дулшыпгандар етшнпш ... Госыпнан келш Айдыд дабагына Годтагап ж ауды д жеттЁ хабары да. «Бул сумдар i3iMi3re туспесш »,— деп, Ж абы сты opitin дылыш, садагына. Ею дол ею жадта, ортасында Ай, Тургандай агаш i;enip жорта сынбай. Зулайды epi, 6epi ажал добы, Болмайды нагыз айдас сол таусылмай. Содгы доп бузды кенет сау кешрдд «Алга1»— деп умтылЕанда ж а у Henipi. Bip батып, 6ip далдыгап патш а ecKepi Орылып жатыр одда бау сеюлдь Ж иекке жеткепдерЁ ж агаласып, Эр ж ердей артдыЕа жол барады ашып. Басталды доян-долтыд ж аяу айдас, Е ю ж ад оюлене араласып. СеысердЁ семсер соеып от шыгады, НайзаЕа найза Tnin морт сынады. 1'ур с те гурс урЕаныпда дара шодпар, СеюлдЁ cipe д а 6ip ж од сыцары.
Цумайтты дып-дызыл дан былшыратты, Кесшген дайран бастар ыршып жатты. Айрылып аяд-долдан баз 6ipeynep, Мадайды мол ыцырсу, сыдсу жапты. Сурапыл шайдас адыр тынады да Жедгендер жетт1 мадсут-мурадына. Суртшш дайды дылыш, cyftip семсер, Сарт та сурт судгш жатыр дынабына. Кен екен жаудыд елш, тутылраны, Аз екен дашып-пысып дутылраны. Пугачев е т и шолып майдан ж ерш — Ж од, бугш утылмады, утылмады! Мудайтты 6ip жардай тек бар адамды: Салават олй айдаста жараланды. Пугачев Kapiiuine мыд риза — Ажалдан арашалап мапа далды. ...Ашыпгап арпалыстыд дызу шары, Мундирлер кетт! даптап дызыл-сары. Барлыры 6ip езше анталады, Он шадты болып далар узын сапы. BipeyiH дылышымен дансыратты, BipeyiH пистолетпен Ьэм сулатты. Цамалап далгандары дояр емес, Ашулы, жараланган ад сиядты. Кете ме турранында кемелшде, Ejiino дел даз1р й керегшде? Атылып арыстандай, KepiM ж е т п , «Япыр-ай, енд1 елд!м-ау»— дегепшде. KapiMMen 6ipre ызалы айбат келдд Войына бурынрыдай дайрат та енд^ Екеу1 eni жадтан умтылранда, 8п-сетте элплерщ жайрап бердь..
Бадсып деп елдщ балгер, бадсылары Достарга Салаватты тапсырады. ' Барлаура Кэр1мдерд1 аттандырып, Пугачев атдосшыдан ат сурады. Сейлейд1 ceaiH батыр алаулатып, Алдагы дпындыдты сап ацлатып, а3аНРа! ^ азанга!— Деп Цалыд эскер, т е н е л д ! аспан астып «{алаулатып. АЙРЫЛЫСУ Туядтар цара жолды топылдатып, Ж ушткид! шац боратып, „ топырад атып. b ip e y i ж аза басып, жазым болса, 1 алайын дулатады топырлатып. Жеткенше ну орманга дарауытдан, тур ек тер аггай тулап алабуртдан. Д аш ы дтап б]'рте-б1рте далды Дазан гилерш уйме-жуймо алау жутдан. К елед1 Пугачевтыд бастап eai, Б у л оныц дугыншыдан даш дан кез!. 1 у т 1гщ ерт сощррген адамдайын, Толыпты дан аралас ж асда Keai. Ж анында уш ж уз адам жолдасы бар, Ж ауы пан жасырынганша болды асыгар. 1 енерал Михельсоннап жецшгеш — Долдауын дырсыд дудай дойган шырар. Эу баста дпналмай-ад Цазанды алды, Офицер, дворяндар жазаланды. Кедейлер кенелд1 де кеп олжара, Барынан байлар тугел тазаланды. B ip кезде 03i отырран абадтыны Ортетш, eniiH алып дарап турды. Босатты бурауынан тутдыпдарды. Олгенше жендеттерш сабаттырды.
Баянды болмады тек бул е т к е т , Байцалды бары тайып, куй кеткеш. BiTiM бон Туркиямен, СОРЫС ТЫПЫ11 Тыц эскер келд1 ыуны кунреткел!. Ж ан-жадтан жаулар 6yriH жаладтады, Тынымсыз уры с болды тац атдалы. Мылтыдты, зецб1рект! басын душпан Царуы аз долды езше жолатпады. Солдаттар ант-су innteH, сертке 6epiK. Цалага ep6ip тустан кеткен enin. Пугачев амалсыздан дашып шыдты, Цазанды оршеленген ертке кемш. dcKepi эрдайларра бытырады, Ш ашдандай дырга уыстап пытыраны. бл геш елд1-дагы, олмегеннщ Бнмэл1м дутылары, тутылары... Келед1 уш ж уз адам жолдасы бар, Жеткенше ну орыанра болды асырар. Едшден дабырламай own кетпек, Бадытын тагы да 6ip сонда сынар. Эттеген, ceniMfli дос аз-ад далды, K e6ici долга TycTi, азапталды. Bipey кеп, 6ipey Keiin жатданы дур, Болмаса мынау Ж айы д дазадтары. Санаулы-ад сарбаздары Кэр!мшц де, Ж ш тт щ ж ш м ед! бэр! мулде. Ен дш ед ceniMfli cepiK осы, Келед1 6ip сыр бермей eni кунге... Осылар 6ipep сэтте ойра оралды, Жацрыртып дайта-дайта кеп арманды... Пугачев аз-кемд1 кун аялдамад, Пана рып алдыпдагы кек орманды.
Едшдщ батыс бей улап-шулап, Ж осиды эрл1-берл1 убап-шубап. Цожасын шыдпыртады шаруалар, Шыбыдты элсш-элсш суга шылап. Далтылдап дала басы, дол басылар, Кез-кслген д у агашда болды асылар. Едшдеи e r r i батыр ел KoceMi, Ж анында уш ж уз адам жолдасы бар. Y in ж уаш уш мыд eTTi ы е-шала, Жарлыгып жариялап к еле сала: — Азаттыд бершед! бар халыдда, Болмайды не дворян, не бейшара! — Экеьпз экелдд— деп,— бостандыдты!- Эр жерде оны осылай достар KyTTi. Ашылып далалардыц дадналары, Айтылды дастарданда тостар мыдты. Ол тшеп курес жолы кецейгендд Ж ер-жерде ж о д - ж т к й жебей берд!. Эдетте эр дамалды алган сайын, Кетед! комендант дып кедейлердь Едш дщ бойын оршн аралады. Сан село, 6eKiHicTi ап, Саран барды. Ол корд! долдарына нап-туз устап, Д уана дарсы алган адамдарды. Bip шетте дшдарлар мен саудагерлер, И ш ге н : ♦ 0MipiMia сауга,— деп,— ер!» Асылды эп дегенде дворяндар, Ш епш вд эдшдшпен д ау да нелер. Тел ш ртш олжага елд1 даратып па?— B ir ri тез санатып та, таратып та. Пугачев сол дардынмен Понзаны алыц, Шредо суыт ж ур ш Саратовда.
Шомылды шат кецШ арай пурга, Сарбазы ж етш K,a3ip талай мыцга. Бул хабар дурлиепрш Москваны, С ш ш н гп сонау К,ысцы Сарайды да. Тус-тустан патша армия тогыттырды, Тыц кушпен тары бэрш тольщтырды. Ы нен цалмай цуып Пугачевты, Tipiflefi устау жагын кеп укдырды. Солдаттар Саратовца барранда шац, Пугачев Царицынды алды цоршап. Цалага Kipe алмады 6ipai^ та ол, EKi кун, ею дуркш шабуыл сап. Барлаура тунде KapiM кеткен едц Тацертец «Алда тур жау!»— деп келедь «Шешуш1 шайцас шыгар осы, cipa. Не ж ецу, не елу рой, тек корей!» Тебе бар eKi жолдыц арасында, Пугачев шьщты соныц дел басына. Басцарып оц цанатты Овчинников, Сол цанат ти;ц KapiM жолдасына. Сапта тур сан-сан улттан сацлак, цатар — Орыс Ьэм башцурт, цазац, цалмац, татар... Л ап цойып сел тасцындай, атой салып, Келд1 кез кок дененд1 ойнацтатар. Алда — ж ау жарацтарын жарцыратцан, Артта — Едал тынбай тулап толцын атцан. Болатын кан цыргыннан цорыццандай, Келед1 баяу атып цалтырап тац.
Ж ещ ске ж ау да бугш душ тар-ад тым, Коздед! зедб1ректер уш тарапты. Михельсон Пугачевтыц долын дырып, вл пр м ен, езш Tipi устамад-ты. П угачев дарап босда тура алмады, — Алга1— деп, бар дауыспен урандады. Цидулап далыц эскер лап дойысты, Шагылып К ун ковше дуралдары. Сауатсыз солдат сорлы бшсш неш, К оп Kici дуриды-ау деп курсш бедь От дойды зец(Нрекке, буйрыд алып. Жадгыртты жер мен коки гурсшдерь Зулады доргасын од дардай борап, К ок тутш д у н и е т алган орап. Бола ма винтовка мен зецйректей Колдагы дайран балта, дайран орад?— А ты сд а шаруалар шыдамады, Душ панны ц шебше бас сура алмады. блгеш олген жерде далды-дагы, Тоз-тоз боп Tipuiepi шыгандады. Тодтатпад болып естен танран сапты, Пугачев мунда шапты, анда шапты. Едш ге meriHfli енда ершызден, Цасында казактары бар он шадты. Цайтед! даруы жод дара халыд, Кырылды, долга туст1, тарады арып... Ш айдаста даза тауы п Овчинников, Цулаган Kopiu аттан жараланып. Сонан ол Пугачевда жолыдпады, BbiMefli — немен тынды жорыдтары? Ofrreyip, кеткен жылдан, откен жолдан
Квршнщ кеп утканы, мол удданы? АВТОРДАН Цопды ауыл кектемде Ыргыз жагасына, Y ii Tirin жатыр ж уртты д 6api асыга. Тек дана ж уз жасагаи 6ip дария Отырды жалрыз барып д ед басына. Цабары, садал-мурты желшлдеген Аппад-ау, аппад KyMic сешлденген. Эл1 де ецкеймеген eisi Him Мыдтылау анау-мынау лешргенпен. 8лi де жанарында нур бар далган, Цадалды кекжиекке мунарланган. Хиуаныд дулдырынан дашданында, Осылай дарап алые думарланран. T ici де, дулагы да ол! де есен, Одушым, тандапдыц э бэрше сен? Цайтер ед, дэл осынау адсадалды Баяры ез1м1здщ KapiM десем?! Олла, шын, соныд esi, еол батырыд, Жасы кеп биыл жузге толды адырын; Одушым, сен онымен доштасданда, Жаралы кушнде ол жолдатурын Ол сосын далмад жерш ж урген кезш, Y fi кврсе, б1рде барып, б1рде безш. Кемеге мшд1 адыры Атырауда, Ж айыдда жузетшш елден ceain. ¥замай улацгайыр дырра шыдты, Аяддап eTTi талай бул дашыдты.
Dip куш хпуалыдтар даман устап, Кэд1мп дулдай айдап дуыды асьшты. Жиырма жыл журд1 Х и уа дулдырында, Цорлыдтыц кврд1 не 6ip сумдырын да. Сезд1 эмсе будараныц MycipKeyiH, Ьам солар дутдарысдан шындырында. Алла деп ж е гл KopiM оз елiiie, Ырралып аддан Ыррыз e3eniiie. Уйленда, бала суйдд ата болды, Багынып еткшпп euip кезегше. Тардырын Пугачевтыц бшш кейш, Кектещ ц баяры ж ас ж1гггтейш. Цуанды Сырым к е к л алгапыыа Ел сорган Нуралыдан сулштейш. Озбырлыд кезге елестеп ете 6ip кеп, Кей-кейде ыза-ашуы кетед1 удеп... Отырды ой усп н де адсадал шал А танган Пугачевтыц покер! деп. ПУШКИН МЕП ЭМ1РЖЛН Жайыдда жайып душагын, Ж айнайды Орал, нурлы Орал. Той OTin сонд! бу шагьш, Тегед! ж адсы жырды Орал. Жаыында Ш аган коплд!р, Ж атданы ойнап дубыла. Армандай ашыд когш 6ip Аймалап суйген шурыла. Аралай берсец каланы, Асдадтап, саган бас и дер. К ещ лге кеп ой салады K oueuin Koai — тас уйлор. Тур 6ipi дала тершде, Табыптып талан урпадты.
Соулесш ceyin eMipre, Сан ойлар сопда бурданты. Жабырдау куздщ кепи ед1 Ж уз жылдар бурын осыдан. Сел дылды сазды к е ш е т , Себелеп жацбыр жосыган. Сарыла дарап эйнектен, Сабырсыз отыр ж ас адам. Ж анынан тыныш жай кеткен, Жетшзбен уш т дашаеан. Алдында жатдан дагазга Адырын дуйып дастанын, Далады тынып тары азга, Уыстап буйра шаштарын. Терт бурыш эйнек кезшен TyHepin аспан диыры, Kepinpi соныд езшен КецшЫз eMip сиыгы. Кетта, эне, кезш далапы Keuiirin тускен жапырад. Rip байгус eTin барады, Rypicin, ушып, далтырап. Туйесш урке жетелеп, TeHTipen келген дай дазад? Кимелей шауып, ентелеп, Куймеде кетта бай казак. Дасында кети жубайы, Дабары дарыс жумылып. Сорлы орыс KeMnip жылайды, Соларга туш и жудырыд... Терт бурыш эйнек.квашен Тесш е дарап ж1г!т тур.
Аумаган Орал кузшен Ауырльщ бойын буып 6ip. Тур ойда т1степ тырнагын, Туйш ш цалыц кабагы. К еудесш кернеп жыр-жалын, Керген жок тыным жаны эль «Дас1рет-кайгы кайда да, Дор хальщ... KiM бар оны аяр? Булы вдан 6ipaK, бай дала — Россия уйдыдан оянар, П угачтар кайтып оралар...» Тап сол сэт адын тап келш Тапкандай жумбак тутнд к К ем тр д 1 1здеп, жалт 6epin, Кошеге карай ж упрдь.. Жылыныи, ас жеп сол Kepi, Жангасып акын касына, Ж у п р т й жайлап ойды spi Бойжеткен балгын жасына. Сондагы жасты к жылдарын Соз еткен сайын бул гарып ¥мы ткан жандай муц-зарын, Кетед1 жуз1 пурланып. — К ердш кой, балам, мол кызьщ, К ердш кой Пугач экейдь Болса да байга ол бузык, Б1здерге бакыт экелдь (Кешеде журген кезшде Коп картка акын жолыедаи. Олардыц-дагы козшен Осы ойды жанмен ол уккан). Эке де едк патша едь Д ур калган ж ок ек олжадан. Жомарт та едь жаксы едь 0TTi гой, niipniH, ол замен.
Кемсецдеп кенет сол рарып, Кеудеден атты ад жалын. Ш арпып та orri ол барып Адынпыц сезпш пак жанын. Отырып далды т уй ш п , К,амыга ойлап д ер ти елin. Кврмей де далды кшнш Кемш рдщ шыгып кеткенш. «Цайда да зарлау, зарыгу, К,айда да зорлыд-зомбылыд К уй ш ткен елд1ц жанын у, К езш щ жасын кол дылып. Цаладан кореек осыны, Даланыд TinTi коп соры. K enieri киргиз досыны Танытдан жод па тап соны...» Саябыр тартып сур дауыл, Сай-сайды дырау даптагап. Цыстауга квшш дырда ауыл, Цалага керуен аттанган. Оралдыц келш мацына, Отырган солар тынымдап. Экелген айдап малыиа Экетпек дажет буйымды ап. Дарауыл дошли, мал жайлап, Ас-суын iniin болгап шад. B ipey ж ур мацды аужайлап, Bipeyre уйды допган шад. Цалганы отыр уйыдтамай, К,оршап ап отты, лаулатып. ¥йыдтасын тыныш ж урт далай, Эн салса 6ipey заулатып. Цалыдтап кештщ квгшде, Цанатын жайып он турды
Туспей де дойды томенге Тамылжып унмен сан турль ¥рпадтан урпад жаттаган Эншде удай зар бар-ау. Армаиын iafleu таппаган, A h урып еткен ж ар бар-ау. Жете алмай туган елше, Ж апанда калган ж ан бар-ау. Ботасын ж одтап егше, Боздап та журген нар бар-ау. Х аланыд соны 6uicin деп, Цалыдтап кокте эн уз ад, Жеткенде жапга курсш кеп, Басылып ед! жалгыз-ад. — Ж аден эн!— деп 6ipey тунектен Ж арыдда дарай таянды. От мацы тугел дур еткен, Осдырып огап даранды. Цилиндр далпад басында, Суйрете ш апан жамылган. Кеадер! от па, жасын ба, Керсец 6ip, кетпес жадыцнан. — Ойбай-ау, б у ш и, бу KiM?— деп Д у р л т п ж атса бар досын, К онад тур бейб1т кул1мдеп, Секш д! багзы ж ан досыд. — Орыс па 03i, ш урпит пе... — Ж од, iy p i дазад... — Расы... — KiM болсын, мойл1, урштпе, Эм1ржан, ж епш сурашы. Орысша сонда тш датты А д сауы т киген 6ip адам. Белшде дылыш дынапты KyMicneH куптеп «ураган.
Болса да далыц дабагы, Ж ып-ж ы лы, жылы-ау жанары. Шалгысы мурттыц салалы Цуладда барып далады. Цошемет куймен бул Kici Цасынан орын усынды. Кештетш келген жургшпп Цуанды яки дысылды — K iflipin аз-кем турды да Келд1 тез Эм1р жанына. Бейтаныс ею дурбыга Дарайды досын жабыла. Оларга тацсык, бек ражап, Ойласа туске KipreH бе?— Ж ат орыс пенен жат дазад Ж арасып Kerri 6ip демде. 8м1ржан кепке бурылып, Эдпме дылды танысын. — Е, достар, бэрп( жур угып: Ел бшер адам дабысын. Ат-жеш — Пушкин, eei — адын, Адынга бага ж ете ме. Ж оры боп тауып жазатын, Жырадтан кепи Текеге. Дыдырып ж урш элгще Цалыпты ж етш бул мадга. EciTin 6i3flia энд! де, Эдеш кепи тыцдауга. — Ж адсы екен! — Жен-ад! — Дурыс-ад! врлесш онда жыр-ду да. — 8н суйсе орыс бул дусап, 0 лм е с т !— дейд1 6ip д у да. — Бше ме, 0Mip, езицц, Айтсацшы 6apiH табанда-ад, 267
Жорыцта болган кез1цдц Ж етюзсец цайтп баяпдап. — Айттым,— деп 8»iip ж ай гава, Ацыпга кул ш фарады. Д уй 'м ж урт турган айнала Мацтана шулап барады... Бородино Kynflepi Бораган оцты тасцында К урю реп журд1 6ip nepi, Ke6iK рып атып астыида. Селт eTin cipa кермеген Соцыпда сарбаз самсаган. Атарын соныд ер деген Ацы з рып кеткен барша адам. Ф ранцуз цолы кер1нсе, Быцбырттай THin жусатцан. Цылышты цары кершсе, E ki емес, басты 6ip шапцан. Кергенде оны Бонопарт, KeTinTi атап «Тэщрэ— деп. KiM бш сш деп пе: «Зор апат!» Айтып па элде цад1рлеп. Алганда барып Парижд1 Алдыцгы сапта аццыды Тандырды есш жауыздыц Te6iHri Tepi сартылы. Отанын-елш цорраран Орыстай доспен цоса 6ip, Сайысцан жаура болмаран Сондагы Тэщ р — осы Эшр... — Ж ш ттер ,— дед1 ол турып,— Жыр цайда, топан жыр цайда? Жараны кетпей толтырып, Ж ата ма толцын мундайда.
Таптырмас цонац келнгп, Тыцдасын б1здщ бай эндь — Дурыс-ац, пейш берпгй, Деп Hii6ep Дозы — Баянды. Тынды журт, дабыр басылды, Тары отца тезек салынды. А й туып, аспан ашылды, Ацынра куш жабылды. Тапжылмай ацын тыцдады, Тыцдады жаны елж1реп. А рудыц жайын цырдаты, Айнымас досты ер журек. Дойныпда туннщ журд! тек Дозы мен Баян — цос рашыц. Солардыц сырын куб1рлеп, Айтады 8м1р досца ашып. Кецип тугел толранып, Тыцдады Баян OKciriH. Отырды сонда ойга алып, Дж ульеттаныц от сырын. Дыршынын кенет Дозыныц Диранда Додар кулшынып, Аццандай цаны езшщ Ашынды ацын туршшп. Тун1мен ацын тыцдады Тундей 6ip кунд1 цаяулы, Арманды цуран цырдагы Адамдар жайын аяулы. Дараган сонда ойланып, Доштасар шацта 0Mipre «Келешек куш , ол аныц. Кенбес деп булар жэб1рге!» 0 ai отыр айнек алдында Шиыршыц атып улы ацын.
Tinefifli кунд1 адамра Тунект1 бузып шыратын. Кетед1 гаолып диялы Ертещн мынау мекентд. Кередо бш к дияны — Бадытын бауыр еш елдщ. Оралда отыр ол элд Отыр ол уйдщ тершде Enceci бш к жогары, Eceni шаттыд кедшде. Дарайды жырдай елж1реп, Д ударвго б1зд|'ц заманга, Бадытын тапдан ер журек Б у п н и Дозы, Баянра. ТЩРЫШ ТОДАЙ I Айнала сэулет кекпедбек, Аладсыз жым-жырт жара эль Ж ас талды жаймен опкен кеп Ж айы дты д ж ум сад самалы. Аспапныц адшыл сэулеы Айдынра баяу шомады. Бозала тадныц дэмдеы Боз торрай ушып-донады. Д абадта турды ж ас ж1г1т Дарсы алып жазгы тад нурын. Дезшдв кулд! жадсы ую т, Дергендей келер тагдырын. Д оштасып турды ол бугш Д aдipлi Ж айы д бойымен —
бтш зген ж асты д oMipiH 0л ещ efli-ay ойы кед. Царайды диман ол мынау Дайырым толы аспанга. Радым нурын мол дуйды-ау Рауаидап атдан ж ас тан; да. Цнмайды жасыл кегалды ^ Сырласы болган жанындай, Цимайды мадпал самалды Ананыц аладавындай... Тынымсыз ете шырыпты Таглым толы жылдары. Цуаныш тапты, муц удты, Цадорш достыц бшд1 api. Тарлыд та кердд дурысын, Tipniri солай жетамнщ. Жылады жалрыз бул уппн, Ж олдасы болып не туннщ. Жазыпты бэшт жып-жылы Ж урек пен зэцг1р кез жайлы. Кецшд1 сол кун, сол жылы К ецш ш ел1 дозгайды. Сыррытып суда дайыдты, Салмады жастар дай энд1? Жайнатты Шаран, Жайыдты, Ж ырына досып баянды. Ауылра барып ол данша А д жанын кврд1 дазадтыц. Тыддап куй, думар данранша, Турды ашыд ойлы ражап тун. Келгенде eei Оралра К ек Жасыд дана бала еда. Адасты дарлы боранда Алгашды берген селемй
Соцталдай л а п т болды енда, Сайыста ж ауы п мын; жецдь ¥мы тар дайтып бул елда, ¥мы тар к,айтып бул жердП Айтсын ол кай тш Оралды А яулы анам емес деп... Ойына тары оралды бткеш кезге елестеп. Б алалык куннен туншыдты Медресе деген тамудта. Коз жасын талай ыршытты, ¥мтылып алые жарыдда. Ады лга т ук те бермеда Адылсыз кшец дшдарлар. EcKire дарай суйред! Ецседен басып мундарлар. Ш емрттер шулап жаттайтын «Иман шарт» пенен «Эптиек». 0Mipre сосын аттайын Молдалык думше «бак» тиеп. Шрэдар, халфе мацайы Flip тутты TypiK султанын. К еш пек те болды талайы, Журмекке жалап ултанын. «Миллэттщ к аыы 6opi»,— деп, Мыжыды Kefi6ip зиялы. Жарлыны 6ipaK жэб1рлеп, Бай байра барып куяды. Ж адалык келсе, жамандап Ж абылмай жэне калмайды. Орысша бш ген адамды Ш окынды санап каррайды. Толрантты Токай акылын: «Б1здщ ул т eni, Tipi ме?
IsriniK icTCH мадурым, Шлген жалгыз дшше! Mauri куз-сынды гумыры, М эдйрген дала, сур дала, бзгермей, алла-ау, угымы, 0те ме солай муцдана? Татар мен дазад жастары Таядтан басда кард! не? Тецемей бутан басданы, Тедесед болды елдаге...» Таба алмай жаны 6ip тыным, Жыр жазды шайыр диналып: «Жамайыд миллэт жыртыгын1, Ашайыд KeaiH жиналып». Сан ойлап ш эюрт осылай, Сарсылып у н а з журд1 кеп. B ip Kyni тапты досындай BuiiMi шалдар уйд! кеп. Медреседен долын узбей-ад Ол ашты орыс мектебш. Ж аз болды к уш куздей над Сартайтып келген текке дш. 3 Ол отыр устав ушнде, Ойларын тыддап лутатты, взгерген усте кшм де, 0 ai де басда сиядты. Орысша бешпет-шалбары Ж араса далтан бойына. Ш аш дойтан жалпад маддайы Толтандай oMip ойына. (Осылай, мше, кун-тун кеп, ¥стазын тыддап wypfli бул. 1 Тоцайдыц ез елецлен. 273
Ашыла берген б1ртшдеп Алдьшап ражап тыц румыр. Уйренд! орыс тшше Осы уйде, эр! мектепте. Кецейе берд1 дуние, 0нердщ ryni коктеп те. Осы уйде алгаш ол бшд1 Лермонтов, Пушкин адынды,— 0ткерш 6ipaa еьпрд! TepHtiiia дылран татымды). Ж аны кед ара кул1мдеп, Царайды in i уст1н кеп: — Ц уанттыд Meni бугш бек, Болыпсыд нарыз студент!.. 0 з улты татар бул Kici, Андауда откен жас куш. Багып ж ур oni тыдшысы, Болса да мектеп бастыры. Бабдолла кеше одыран Газет ап орыс тшшде. Bip жайы содан тодыран: Б ул ж бон Петербургшде, Жумсаган-сынды патша агзам Халыдда дарсы коп солдат, Бэр1н тек булдыр, аз жазран Сезшде газет жод салмад. Сурады ж т т бул icri, Бшмек боп жайын шындыдтыд. Кезш де ойнап 6ip ушдын, Айтты устаз сырын сумдыдтыд: — Сенпш дой халыд журегй Патшага да бек сендь Binflipe барып тшегш, KepreHi «Цанды жексенбЬ.
Дол Дыск,ы Сарай алдында Карусыз келген халыдты Шомылтып дызыл данына, Астына одтыц алыпты... А за бон бар ел осыган, Аттанды жаппай куреске. 0тт1 кун дордып-шошыган, Eni тап K,a3ip TipecTe. Солай, дос, 6ip ic басталды К ед байтад орыс жершде... Б1здщ де Цазап жастары Цалмапты далыс елшде. Байдасад, осы Орал да Бурд етер шадда таянган. Тараган дейд! орамда Epeyfli ym талайдан. Дажытты журтты дара тун, Цажытты сорыс салмары. Сондыдтан жайып данатып, У ран бон жатыр арманы. Байда тек, босда урынбай, Сырым рой, айтдан бул саган, OftTeyip кеш не, бурын ба, Цур кетпес дару жумсаган... Куатты сездер адынныд Куйылын жатыр жанына. Айтданы устаз-жадынныд Келтардо кеп ой жадына. 4 Мердесе imi у да шу, MomciH б1рден бшместей. Сыбыр да сыбыр сурасу, Сопылар дойды тшдеспей. Енд1 6ip жастар жабылып Карайды белме жарына.—
ШыгыпТы газет «Магариф»1, Ш эш ртке ой сап тагы да. Керед! кездер жазуды: «Орысша пэндер етшсш. Орынсыз салса азуды, KemipiM халфе етшсш. Малдарша ирлш кешпейш, Медресем13 ж енделсш. Цазадты кем ж урт деспейш, Агарту ici ерлесш. (Цаза^ца ногай молдасы К,арайтын кш ед додиып. Болмаса нагыз жолдасы, Цалатын сорлы сопиып). Ш эюрттщ анау Цазапда Ш ын шэгарт болды аты ендь Bi3 далсак, мы нау мазарда, Болаш ад эсте датерлН » Муддариске2 кети ж упрш Мулэшм 6ipey жагынган. Шэшрттер шулап, дурлЫп, Ш ыдпайды газет жанынан: — Ш ыгарган муны шм екен? KiM ж азган мысал-мэтелд1? — Астында аты тур екен: Бабдолла Т одай зпенд1! Муддарис келд! т у т т п , Жандарм орыс жапында. — Тараддар, турмай дутырып, Жандарыц, кэне, барында! Б у л л и KiM б у бастаган? Сенбнйд тагы, Бабдолла? М а г а р и ф — агарту двген сев. М у д д а р и с — медресе бастыгы.
Отыцды сенд1р тастаган, Сен жайлы арыз бар долда. Б ы л ы ры д YniiH тап мына, Турмеде niipip жайыц бар. Тш егш дурыс — хад куа, Тентектш дылмай тайыддар!.. Рабдолла шыдты ортага, Ашынран екен ол да аса: — Туран журт далай жол табар, Надандыд 61зд1 торласа! Ш эшрттер к у ш жорэлды К,айыршы кусан туратын. Миллэттщ улы олар да Миллэттщ жайын уратын. Келед1 заман жадарып, Керекс1з эдет жорэлып. 9зге елде болса данальщ, Б1зде де болмад, ол апьщ. Сол упин шэюрт дауыиы бзгеш е оду далайды. Нурлы ойдыд келд1 flayipi Т у н ек п серпер талайры. Цабылдау керек жацаны, Дайталай бермей кенеш. Осындай OMip жалауы, Осындай OMip елещ!.. — Дурыс!— деп достар ш у есть— — Ж адаша дарю тшейм1з! — Жоямыз дара тунекп I Болмаймыз надан кшед 6i3. — Жаптырам с е т , Тодай!— деп, Муддарис к е тп бурылып. — Байда сен, жыртыд шодай!— деп, Жандарм туйд1 жудырыд. Кул1мдеп турды кеп жолдас, Кетерш бойды жедкй.
Бул 6ip ic босда жоралыас, Болады элЬад жем1сь 5 Д абадта, Mine, ж ас ж т т Царсы алды жазгы тад нурын. Кезш де кулш ж адсы ум1т, Керед1 келер тардырын. Kepofli аныд ол алдан Жалдынын ж ада румырдыд. 0MipjiiK мадсут бола алран 0ш мщ биш урымныд. Доштасып турды ол 6yriH Дад1рл1 Ж айыд бойымен,— 0тшзген ж асты д euipiH 0лед1 е д ь а у ойы кед. Дарайды Дазан жолына Дуаныш кернеп кеудесш. К елед1 6ip соз ойына Оянтар жастар зердесш: «Алра, алра, Алра, дос! Алра дадам жасалыд! Суйред! артда Надандыд, Алра дадам басалыд! Елге едбек етелж, Едбекпенен жетшпк. Дорлыдты да, Зорлыдты да Тас-талдан рып 0телш1»' 1 Тодайдыд os олвдь Аударгав Ж. Сывдыдов, 27В
брлете жазып оты-ай кед блмейтш eTKip елецдд Оралда Тодай — Тодай боп М эцгш кке женелдП Т1ЛШ1 Жауынгер адын Хамит Ерталиевке Дадаган аяз. Цара тун. ЦаЬарлы майдан дад Tepi. Цашпыдтай даны дабатын, Цыцсылап уш ы п жатты оры. Сан таулп; болран урыстыц Саябыр тартдан шары бул. Бар б!рад арты тыныстыц — Басталмад тацда шабуыл. Сол сети окоп ш ш де Сайланып рота тосулы. Сабырлы, салдын шппнде, Бшмейд1 урку-тош уды. Сары аяз тип сурынып, Суйекке TinTi ж етедь Сонда да K03i жумылып, Kefi6ipey далгып кетедй Kefl6ipey сорып шылымын, Ж ецше шорын жасырды. Кейбпреу дуты журынын Комейге дарай асырды. Шаршаран шыр бар тусшде, Бершген ойра 6ip дазад. Цайтадан еске тусуде Kem eri дыррын, Typni азан. 279
...Курюреп жатты дуние, К ек тут1н, элем-тапырыд. Басып тур согыс куйше, Барш ага eniM дадырып. Ш ебш ен б1здщ солдаттар Ш егш ген емес 6ip адым. Жайратып жауды, Ж ауды одтар, Оррандай келдщ дурагын. Жалынды душ ы п «Жолбарыс» Жырылды «Миссершмидтер». Ж ел М п шыгып жолга алые, Ж ер дапты фашист сум иттер. Бул icri, Болар урысты Ж азбад ол, Ж азу — мшдеть (У далап дармен 6ip ысты,— Улб^реп уеш тур б е и ). Буры н да ж ш т мыц келген Цым-дуыт шайдас шебше. Ж азуды ш ашпац уйренген, Царамай жагдай кемше. Осы жол тары арнайы Майдандыд газет ж1берген. Толгайды тшш1 эр жайды, Адынша толдып жыр ерген. GfliMfli, дейд! ол, жазранша, ©Mipfli жазран озге еда. Болды умыт бейбй сез данша, Б ел алый сорыс создер!. Цыррынды жазбай тегшде, Цырманды жазран дызыд дой. KipicKeH кезде ел егшге, К ететш е д ь а у дызып бой. Тураты н Tayip Tin дары 6з1нен eai Torinin.
Очерк, хабар, сындары Жататын жш кершш. в л е ц де жазып доятын, Дызыгып дара кездерге. Ш аттыдда ш екмз шоматын, Ш абыттыд купли сезгенде. Жадында жэне жур бугш Алгашды алган гонорар. Ж асаган д ут жол ырымын, Жиылып жолдас-жоралар. Соныц да 6api далды алые, Сонау oip Ж айы д жагында. Дыран бон ещц арман дус, Дасдырды буру дамында... Дызарып барып тац атты, Дызарып аддан дан дусап. Тыныштыд басдан алапты Тецселти rypcui сол 6ip шад. Кэр тегш согыс дудайы, «Датюшаларга» сез бердь Жыласып neii.ii жубайы, Жылатдан ж ауды д ездерП Сап дурган ауыр танктер Сустанып ала женелдк Аязда бойдан агып тер, «Алга!»— деп бушл дол ердй Далмады дарап немю те, Доргасып дарды боратты. Ж атданда ж етш ецнже, Данша epfli рота жогалтты. Командир б!рдеп одда ушдан, ¥мтылган сэтте урап сап... Солдаттар жатыр от дыедан, TipniKTi гана енд1 адсап.
¥м ты лу корек тары алга, ¥ры мтал С9ТТ1 япбермей. Камалын жаудыд табанда 1 алцандау керек тугелдей. Ж т т т е р 6ipan; ani де Ж абы са берд1 ад царга. Ьугады оцтан 6api де, Б уд пауга cipa дат бар ыа? Б урш ген аж ал 6eKiHic Елу-ад метр алда тур. Елу-ац метр... Ж ету куш... Бастайды буны дай батыр? Царайды тшпп Касында,— Даш ыдта ж атдан солдатда. Bep i yHci3. Б у л не? Сасу ма? М ансуд бон буйрыд далмад па? Комсомол тшпй ж ас дазад Кетерд1 кеуде кенеттен. « Б о л м а н ,- деп - ж ауга дас мазад!* пект! oip сертке келд1 ектем. «Алга!»— деп атой ол сальга. Аты лы п турды орнынан. Ерлш ке солай жол салып, E p iir i елд1 сонынан. Ж т т т е р жаппай жупрда, Жшер ап сезден жалынды. Фаш изм нтше жыгылды, Шыдамай душке дауылды. Кайда элп жайсац жас ж т т Ж азбадшы болгап бул сырды?— Ж уздеген кезден ж ас шыгып, Жуздеген кеуде курсшдь
Цурбан боп туган жер1 ушш, К,ыршынын диды ер ж т т . Эттец тек, эттец, жещсш ?Каза алмай кетт1 сел жыр рып. Арман-гул 6ipaK, солмайды, Адамдар айтып ж ур атын. Ол ж азбад жыр мен ол жайлы Ойланды жадсы 6ip акын. Ж ЕЩЛМЕГЕН Ж1Г1Т Бшмейсщ дан майданда од кай KyHi Ж етерш жаныца алып кеп дайрыны. Бшмейсщ кандай сэтте, кайсы жерде CeHepiH жанарыдныц шодтай нуры. Ж уресщ Kayin-датер булты астында, Шресщ курюреген бурдасынса. Пида еып euipiKAi ерт кешесщ, Цырыдныд димай жаура 6ip тасын да. Бел nieuiin тыныкпайсыд жайбарадат, Аддиды ажал млед, дайда радат?! Кей-кейде уШцда ойлап елж1рейсщ, А сыеыс аттандырып майданнан хат. Тед1рек талай eMip K63iH жумран, Цоррасын разиз бастыд евш жулган, Б1рад та босамайсыд, жыламайсыд, Кетед1 бекш-беркш TeaiM жылдам. MineKH, дызды майдан атойларан, (Кеа ед1 кун уя га бата дойран). Гурсшдеп дан согыстыд дуд1ретд Ж ау ж адда ж ш ысдыртып атады ойран. 0л1мге ез задымен жол ашданда, Зулайды зш доргасын, толас бар ма?! Eip сэтте бес жулдызды адиыдтар Ш жшш кетерй щ кок аспанра.
B ip дыран уш ты жарып ала бултты, Ж ещ сш цала кутй , дала кутй. Соны ойлап ол алдына кез тшкенде, Алыстан кеп дузгындар дарауытты. Келед1 даптап олар емш-ершн, Ардалап 6iare езш щ елшен тун. К уш н ш К еж ек yHcia коздей бердд Ж ер емес аяп босда ейлетш. Япыр-ау, бше ме олар сот барлырын, Эдшет алдында 6ip тодтарлырын. ¥ гар ма дожасыныд долында oai Ж ургенш болып жансыз шодпар бугш? Bine ме Берлиндей ел арманын, Ж ур ейн дарт жумысшы шер алганып: Bine ме халыдты ойлап, ж апа шегш, Тарыддан тас дапасты Тельман барын?! Осы ойлар eip-ад сетке туындады, Айдасы п eniM-eMip турып алды. «Бйгемш мен атпасам, сен атасыц, Ж уртымды жалмар бомба дуйындары!» К еж ектщ датуланып курт дабары, Дузгынды дарсы келген дутдармады. Есш ер еюленш дызып анты, Ж ур ем сын сагатын удты алдары. Сурадсыз свастика танымалы Кемшда кек жалынра тары да am. E ci мен ерш кеткеп есер фашист Дулдилап бара жатыр жанып ель Осы сэт керд! К еж ек тары дарап, Анды здап «Миссершмитт» далгаи даман Од буркш 6api буран шушледд Д айтсе де жалынымен жалмап алмад. Ш аншылды К еж ек кекке енда 6ip шад, Д усд а удсап, жуп-жумыр 6ip денеге удсап. Дайтадан дырандарша шушлер-ау, Дутылып ж ау доршаудан кецге шыдса-ад.
Кулшынды к в ц ш н кек билвп теп , А сырып эта ж ауды куйреткель Bine алмай далды кенет не болранын, От шапшып кабината туйдектедй К ек жалын кабина шин тар н ы й алды, Естйцц сынран эйнек шартылдары, Оц иьщ од тидо де салдырады, JK irm i ажал келга алдымдады. От жылжып жадындады, MiHe, келдо, Япырай дарсылыдсыз буре ые енд1?! Жод! Ж т т eniM ymiH туран емес, Майданга eniM ymiH трмеген-дП «влмеймш ала ж атпай жастыгымды, Бермеймш ез долымнан ж ас румырды. KipeMiH ел1 талай данды айдасда, Ешдашан ойламаймын бас мудымды. Кетпеймш ты р д ау кекте босда жанып, Мунымды туран Отан достар аныд. Жайылса ад данаты парашюттыд, Порттары кермес екен достар нарып... EiTKeniM сел юдорсем, бшем ендп> Орнынан К еж ек атып турегелдд Жаладтап жан жагында жалын жауыз, К ас, дабад (куйд1 ме елде) куйеленда. Ештеде шалынбады жанарына, Теменде не бон жатыр дарацгыда. Ж ас ж ш т дайткенде де самолеттен CeKipin K erri майдап алабына. ...T eM ip тор, турме eciri дулыпталран, Кызыл дан тас едендо унып далран. Бурышта буктетшш жатыр Кежек, Айрылып азаттыдтан сыныпты арман.
Дан наткан дара шашда содталанып, К еу деш куй д 1р ш п отда дарып. Орныпда сол ж ад кездщ yaipefiin E ii тур, дарашыд жод кеткен атып. Tipi екен, шыдпапты aai шыбын жаны, K ipniri кетершдо, дыбырлады. KiM бш сш , су сурай ма, у сурай ма, Кезерген ерш ептеп жыбырлады. Ж утдан дай шала-ж ансар eMip лебш, Туррандай бурынрыша керш елш, Дызарып ущ рейген кездод орны Шолады едсе басдан тед!регш. Т у е й еске кенет айдас аспандары... Самолет... ж аздыц т у ш тас дарадры... П ар аш ю т .. . Ж асы л орман... Керген тары Анталап жупрнжен каскаларды. К ек мундир жан-жарынан дамаларан, Досылды и т дауы сы абаларан. Далыдтап донран ш адта парашюттыц Ж гбш де ж ия алмаган жаралы адам. Далды тек ектем ундер дуларында Д ум ш ен кеп мы лтыдтыд дуларында... К ед белме... кердед басдан 6ip обердщ TyHepin тал датпастан турды алдында. — А йт шапшац, дайда, дайсы бел1мдерщ? Дожамын — жер!ддемш, кепддемш. Дарры с айт Отаныда, 6i3re досыл, Б1здерден табылады коцшдегщ... Ж ас ж ш и Tic жармады, жалынбады, Булыдты ащы ке п жанындары.
Фаш истщ байыбына басын дайдан, Бойында оныц сенбес жалын бары. — Аяма, ур дызылды, ур тагы да, Жалацаш жатдап шыны унтагына. Диналсыя, д ан сы расы н, данжыласын, Конбейидз дара орыстыц бултацына!— Кемшш ке ти таяд сатырлаган, Тур обер тадылдаган, тадымдагап. Тш ш ш тула бойы данра батып TicTeHin ун шыгармай жатыр Адам. Оберд1 езшше 6ip намыс буып, JKiriTTi дойды жарта жабыстырьш. — Тарзым ет! Сатыл 6iare! Сат ел1цдП Б1здш бол паспортыцды ауыстырып. Селк етш Кеж ек сонда етпей тагат, Адуып ажалына кекпен дарап, Советик паспорт жайлы адын жырын Тадпадтап асдад унмен кетт1 айдайлап. — Ойпама, ойсыз душпан, ужданым бар, Ел1м бар еркш жатдан ражап аты. Бйпддер, дызыгыцдар, дызраныддар, Совет Одарыныц азаматы! Жендетке мешд айтдап у т м муным?.. Тодтады, далды обердщ кутш унш... Сэттен сод алдындагы ата жаудыд BeTine былш етшзд! TyKipiriH.
Ж улып ап солдатынан автоматты, К еж екп содты душпан датты-датты. Eci ауып есш ердщ, K03i ш ыеьгп, Дулады, дызыл данга батты... жатты... Сезбед1 одан api епггецеш, ¥р д ы ма, от басты ма — не ктегеш . Селт етпей c e p n i ж урек сота бердд Ж ауына жалынбады, кеш демедь Диналып жатыр жалгыз абадтыда, Ы ц д етпес ж уректт де, таратты да. Бшмейд1 мунда данш а болгандырын, Бшмейд1 кун батты ма, тац атты ма... Ж атыр ол тас турмеде багын сынап, Жалынбас жаура б1рад жанын сурап. Ж атыр ол ж ас ж ур е п кекке ертенш, Амалсыз ah урады талмаусырап. ... К уз келд1 3eH6iperi гурсшдеген, Тутдын жод кекке дарап курсшбеген. К уз келд1 жауындатып, дауылдатып, Кунелтпек далай мынау дур сулдемен. Балтыдтыд жагасы ж ау долыпдары, Д абагы ашылмапты оныд-дагы. Жасырынып ж урт кезш ен 6ip лагерь тур. Ешшмге мэл1м емес оныц бары. 1ппнде TeMip тордыц алаптагы TiainreH датар-датар барадтары. Дарсы алар ш т е н тынып далыд тутдын Ж уз Kici ел1м1мен эр аптаны. Bip барак турды лагерь тукшршде, Отыр ж ай сыбырласып ж урт б у п н де. — ЖЫттер, бул дорлыдтан елген артыд, Ш ыдамым,— дед1 6 ipey,— 6iTTi мулдем.
— Сабыр ет, олу деген тым ертерек, Фашистер элемд1 онда мендж демек. Майданда сан батырлыд керсеттж дой, Мунда да, турмеде де ерлш керек1— Ландышев кеп сырласдан далыц журтпен Царады достарына сабырлыдпен. Жаралы комиссардыц жапарынап Ж анына тутдындардыд жалын бггкен. Досына Кежек уныз тесшедд Цад белген азапты да н ем б е т. — Цайран ел! Туран Отан! Цапияда Тутдып бон долга тустйм, кеппр м е т ! Осы сэт ш еттеп 6ip тутдын адам Тш датты жетш келш тутдиылдан. — Отан не? Цур айдай сев... Айтшы, кэне, Йемене езщ уппн уттыц будан? Дай жерде журсец-дагы 6epi 6ip гой, Езбесш ж урепщ ц ел п 6ip ой. Болсын тек сулу дыздар, далта далыц, Адамга сол емес не сэн-абырой?! Сур жылан жанын кенет шадданындай Турники Кеж ек сумдыд жаттан мундай. Цулатты Tic жармастан тумсыдда урып, А зрынды адам деген аттан журдай. Ж ырып ап журт алдында ал кеп саба, Сатдыннан азрындыдта жан аса ма? Тунерш турган ушмз тутдындардыц Bipeyi бармай дойды арашага... — Ел1МД1 ештецеге бермеспш де, К ун нурын дарацпалыд жецбес тун де!..— Сырт жадтан терезеге уцшед1 Кузетпи даныпезер келмес тшгв.
Ш ыгармай сумныц ун ш ж урт дабары, Барадтьщ TyKnipiHe тартдан epi. «Бугшше жатсын мунда,— десп олар,— Ертец-ад арамыздан ж од болады». — Жолдастар, ал жатайыд, тынырайыд, Кекке де, мадсатда да тун лайыд,— Дед1 де Ландышев ж ай езу тартты, К утеш к, таусылмайы д тым мущайып. Ыц-жыцсыз тына далды турме барад, 0кпек жел ысдырады тунд1 аралап. Суранад желмен 6ipre 6ip тыншымай KyaeTHii айналаны ж ур д 1 дарап. Тым-тырыс ж аты р ю лец армандылар, К,алтырап датты уйы дтап далган булар. Т укш р д е тек е т адам кез шмейдо, EKeyiH элде 6ip ой алдандырар. — Тыцдашы меш, жолдас Сулейменов,— Ландышев сейлеп отыр турегелш.— Тезеш к елш деген ойды умытып, Керген жод коммунистер урейге epin. К ун ауыр, р ас дорлыд коргешипз, А ш пыз тым, антпаганда ецгеш 6i3. Ойлаймыз «дашан аты п тастайды?» деп, Ш ынында 6eTi аш ы д кердо журм1з. Б1рад та ер тез1мнен басда амалды Таппадым, кеп 1здед1м, бас сандалды. Барышна куш садтайыд арандамай, Цояйыд жаура жеке бассалганды. Ойлан, дос, пайда бермес арандаран, Осыны талап етш бар адамнан, Тосайыд сети шарын дутылудыд, KeriMi3 дайтар элЬ ад арам даннан...
Сырлары сол екеудщ т у к т р д е п Ж эй ед1 журген ацсап ж урт кундеп. Тутанып жатдан осы еш ушдыннан Зулымдыд зшденсе де т ук бшмеда... Кезед! барак, im in дара суыд, Кок куйс!з, орман ойсыз, дала сульщ; Тутдынныц децбекппген коцшндей Тулайды тещз Еана аласурып. 0л1мге толып Балтыд атырабы, 6»прдщ калтырайды жапырагы. Кещ лдщ K03in Tirin келешекке, ¥йдысыз К еж ек унмз жатыр элй Япырай б1тпек дашан бул дыспары Цалай боп бара жатыр турмыс мэш?! Отансыз, семьясыз кацгимын ба Сектд! тениреген жыл дустары?! Айтпадшы мана туск1 шадта коргем, Цацдылдап даздар е т - а у над тобемнеп. Tisuiin коле жатты шырыс жадтан, KiM бшсш, шыдты ма элде Адтобемнен. Юм бшсш донып Жемге ну сагына, Жанрасьш жагасында жусады ма? Егшш ел сагынган маран удсап, Жерше жылы жадтыц сусады ма?.. Елж1реп коя 6epfli дауыл iuxi, Б урд етш бурып жатдан сагыпышы. EpiKcie елее берд! бейбй кундер Жардылдап коз алдында ara-mici. Оралды датар-дурбы дос есше, Эн салран жаздыц тыныш кешесшде. Келд1 ойга долтыдтасдан сайранды шад Meyeai эсем дала кошесшде.
К,айда екен даз1р достар, керер ме ед1, (Кеппддер, кврмесецдер, егер м е т ) . Кайда екен Абдолла осы, Tipi ме екен, Сол е д ь а у футболдыд 6ip елермеш. Ж ар д етт1 кенет мелд1р коз алыстан Кол 6epin, дасиетм свз алысдан. К ун туып, шеру тартып, жар аттанган, Цыз oKcin, жылап далган, дарап далган. Зарыгып ж урген шырар хат-хабарсыз. Немесе кудер узда... жатты алацсыз... Жод, жалган? 0л1м ж адсад, мумшн еыес! Ж ас ару, журек отын садтагайсыз! К у т MeHi, келед1 деп, елмейд1 деп! Олменмш! 0л1м сумга кенбейд1 кек! Шыгамын TeMip торды тас-талдан дып, Жетемш Отаныма свнбей журек! Ж етемш, жаным, саган барам — антым, Ж абырдап жолга кунде дарама тым. Жетемш кундей кулш, гулдей жайнап, Садта тек ж урек отын-аманатым!... Цыс ед1 дыраулатдан, борандатдан, Тутды н га ой ойлатдан, сор андатдан. ¥лы ган далада ма, барадта ма Лыпасыз солар ycin, солар датдан. 292
Ащы айдай апшысын ап армандыныд, Туррызды шырт уйдыдан тацнан бурын. бтш е ад боранныц дарсы дойып, Цанбулж эсэсшшер салраи бупн. Сым дамшы кетед1 осып кеппккендо, Жылан соз журтты д кшец еаткеш . Д е н е т д1рдектетт! желд1 дауып Шинельдщ ойдым-ойдым TeciKTepi. Ж ел мен дар бет даратпай жалацдасып, Вес тутдын келе жатыр эрец басып. Арт жадта дМ цдейд! дарауылшы, К ундеп келетурын алац дашыд. BeceyiH белш алып басдалардан, Кунузын жумысда сап, аш дамаган: Mine, уш кун Кежектердщ жургенше Тазалап аэродромды басдан дардан. Тутдындар Kepfli данша самолеты, Судтанып дастарынан талай оттй Осылар кек аспанга потершее, Басынып бейбл елге салады eprri. Квргенде К еж ек алгаш бул алацды, К ш т турьш элденеге тына далды. Егер де рулше тисе долым» Деген ой алыстан 6ip туманданды. Мшекей, аэродром коршд1 алдан, Тары да туйдек-туйдек ериад арман; «Нол жетсе... шыдсам бшк... ассам булттан... 0тед1-ау emmincia OMip дал ran!» Осы ойын айтдан кеше Ландышевда, Кеудесш кек дысып та, зар дысып та. Дэл мундай caTTi кездер келе бермес, К ун туды уюм айтар бар дырсыдда.
Бшед1 кетершсе копн е 6ip, Дайыспай досыларын жортура ель.. B ip фашист бес тутды нныц бар артында, Соддан бул соны олирер сагатыц ба?1 «Хейнкель-111» кершда эне, Азаттыд, мшсец, соныц данатында. Ж алт ет1п жанарынып, нуры itymTi, Царады Ландышевда — урынысты. TyciHfli 6ipiH-6ipi дас-дабадтан, BinicTi б т р е р ш 6yriH icTi. CepTi осы екеуш щ ол бастагы, Бйшейд1 6ipaK, муны жолдастары . Фаш ист! жалгыз ан ау д!рдектеген Жарайды жайратуга долда аспабы. К урен ке К еж ек уны э коз Tirefli, Сол рана бар сенгеш, оз Tiperi, К ул а тса-ау шу-дыбырсыз мына сумды, Сол рана кексегеш, еш тшеп. Сом курек ер бш екке байланысты, Алтауы сарац басып сайра туей; Ш рш е т й OTKip тем1р ж а у ш екеге,— Ж ас miriT жалт бурылды, жайрады icri. Цас жауын даЬарланган Keri ж ы рьш , — Жолдастар, «Хейнкельге»,— дед! ж ш т. Ж алма-ж ан ж упрда алра достар даптап, Ж уректер муз бон датдан енд! ж!б!п. B ip дайрат болгандырын бш ш нптен, Достары ере берд! к!д!рместен. Ж ет ш кеп дундадтаулы «Хейнкельге», Сыпырды сыртды дабын ундеместен. Асыра сабырлыдпен жан талабы, Тус-тустан самолетке анталады. Cipecin муз бон датдан дан тшплеп, Суылдап саусадтардан дан тамады.
Айнала агаррапда, туман дашып, Kipfli олар кабинета жылдам басып. Рулш кеп кексеген устап Кежек, От бердд бензин бактан кранды ашып. Моторы от алды да гурсшдедд Секшд! бес журектщ дурсшдерь «Хейнкелъ» ектем долга багынды да, Сырганап журе бердд турсын ба енд1?! Зымырап кете берд1 тацдагы арман, Ж ау ма екен бррак, муны ацтарматан. EciTin мотор yHiH эсэспплер, Ж уп р ш шыга келрХ ацгарлардан. Келед! автоматтан жалын атып, Аяусыз ажал ofbih жамыратып, TicTenin жендеттерге коз rirefli, К еж ектщ Keri дайнан, даны датып, Соларра бурып б1рден самолетп, Жауларды басып етта, жарып ети. Кенетен котершш кек аснанга, Зымырап бултда жеттд api Kerri. Коз жазып далды жаулар, ала алмады, Амалсыз тынды дурш алацдаты. Кешшкен зецб1ректер з1ршлше Ызамен кулд1 HeMic адамдары. Б ес батыр кегй булттан асып api, Кецда кешректер тасып ал!. Ж ас журек оляорейдд жан жылиды Алыстап естшгепдей гашыд aHi. Кетнейд1 коз алдынан туран елд Орманы, молд1р суы, дуба 6eni. Карт ата дырда малда журген шыгар, Ардырап астындаты дулагерк.. 295
Туган жер, петкен мунша ыстыд едщ, Жавыма свнбес от бон тустщ мешц, А сыддан арманымды, ацсарымды Маздатып махаббаты душты лебщ. Кы лау Kip кел^рмедж ар, атыда, Кеудеш тосдан талай сабатыца. Сагыныи душагыдды, туган Отан, Келекнз кектщ MiHin данатына. Жетермш, ад тосще асылармын, Шыгармын Мугаджардыд басына эр кун. Царармын квз ж етш из кед далама, Жарамды жазар шипа жасыл багыд. BipaK та ж аудан кект1 алганымша, Жавымды дызыдтырмас арман мунша. Ж урермш алгы сапта дан майданда, Ж ат туды табаныма салганымша... Kepinfli д аси егп ел кеп ацсаган Эр таудан, ер аладнан, эр аршадан. Бес ж ш т 6ip журектен бар дауыспен Дей бердй — С у ш к и Отан, сэлем саган! Ж алт дарап ж ас ж ш тк е тау уйыды, Боленген торгынына тад шдь Едсесш ерл1к толы еркш устап, Оралды туган елдщ адиыгы. Москва, Алматыга, Жем, Есшге К ун Ж ещ с TOKTi нурын. Ел ес1нде. Элемге тэкаппар ту данат дагып, Толдыды Рейхстаг тебесшде. 296
Тодтады жендеттшпен туган булш, Тарады жанымызга тунган кушк. Бул жецю дулаган жод кектен 6iare, Жеткенб1з коп OMipfli дурбан дылып. 0ткенб13 орт дауылдап алабуртдан. Ардалап замап ж угш жан ауыртдав. Тулагап тшцз бенен жерде тупл Адамныц адты даны дара булттан. К ун OTTi кущ рентш уЫлеген, Цауыштыд дайта жардын кулшменоп. Цайтадан жор1м1зге гул ектш те, Жанымыз жадырады жыр тшеген. Bis болдыд бад тещзде ж узетш де, Bi3 турмыз жоне соныд кузетшде. Bi3 суйгеп бейбгпшлщ к у т н тыцдап, Цаншама жомарт жаз бен куз етуде. Ж ард е тй сан гасырлыд дырсыд арман,— Котерд1К тыщ даланы тусыраган. Жайдалтып егш ектш, дала орнаттыд. Жасарды жапан байгус су сураган. Тасымас дайрат далай келсе куш ,— Адталды асдад ойдыц ер сешмк Салют бон социалиста; топырадтан Аспапга шыдты самгап Ж ер cepiri. Цызыд-ад олещ деген, ецбек деген, Екеуш euniiMe алып тецдеп келем. — Жыр толга, адын улым,— десе Отаным, Цинга дулашымды сермеп берем. Жырлаймын жадсы ом!рдщ жадалыгып, Кок opiM дала гулш, дала гулга. Жырлаймын жас семья бадыт-багып, BeciKTO балбыраган бала ушш. Ж ас гулд1 семд1рмейм1з, сембещц ендц Бшмейм1з дан дегендц шер дегендй Жайнайды бейбгг oMip кекте кундей, Бал достыд досты мецп ел мен елдй
БЕЙ IT СЫ РЫ ЖОЛДА Цашангы дара жол мынау Расырлар сырын садтаган. Бойыпша данша донды лау, Шалдырып д авш а ж атты адам. Цыруар долды откерд! К,аруы данга малынран. Цайыршы кейпш кеп кард! Ш убыра босып агылран. Керген ол шалра ашына Амалсыз тиген дыз кеппн. Сауырын тосып жасына, Ж асырып далран сызра ешш, Корген ол жастыд е р л т н Азаттыд жолы болган шад ¥мытты сопда шер куш и, Цуаныш кун ш ел дарсы ап... Совхоздыщ атын салт ышш, Келем1з 6i3 де жолда бул. Цояды TiariH дадтырып Жалгасып жатдан жон да км. Саф ауа, тадпыц самалы Келпрер жанныц желшн. Ыцырсып энге салады Bip шыддан егде cepiriM. Кез1мшд ж ауып алады Тамылжып ж атдан тед 1рек. К ещ лш соган ауады, Цараймын соран Ke6ipeK. Ж адагы жолдыд жан-жагы Цаптаган халы д ырысы. Тамаша-ад erin маржаны, Тещ вдей толдып тур inn.
