— СуВДм!— дейд1 дыз бала. Bip шетте бай кез Tirin, Судтанады мызгана. А ур у эке ашыгып, Ж атдан жайсыз кепеге Бай ж упрда асыгып, Арам ойы жетелей... — Сат дызыцды сат, кедей, Саган дару, ас берем. Адам бар ма над мендей Сат, ойнайын жаспенен! — K e...pi дад...бас, не дедщ! Жогал, кет, бол, кет мулде, Ж ас дызым ба жемепм?! — Сырылдайды дарт кеуде. Сау шал ауру шалды кеп Кеудесшен т е г т де, KeTTi сыртда букецдеп. Коцшше кек туйе... Бангы жер, дыз-жшт, Суй1сед1 шат кулш, Судтапады кез Tirin Тасада бай дарт турш... ШАПХЛНАДА Шайхапа толган юлец асау адам, Дау-жанжал, ш у дабырдап бас алмагап. Муцды дыз ортасында отыр кептщ Bip шалга сузш козш жасаураган. Цалганда дара K03i т о д к е р т п , Кеткендей дара жерге шер тегшш, А д жуз1 аж'ш басдан айдындап тур — Ажары ерте солган, ерте кулш. EpiKcie езу тартып иулед! дыз, Турж тщ тунегшдей ж ур еп муз, 99
Цадалса дара шалдыц дабадтары, Кецлше дудазыган треда куз. Ашылып ели мастыц ж ау душагы, Сулшше дыз ершне жабысады. ¥сынган кун itopicTiu кеселерш Тедкерш бейбак, ару тауысады. Таусылган шараптай-ад кеседеп Тамтымдап еш р оты еше берда. Осылай аруларды эж уалау Кезед1 шайхананы, кешелердй Жумысы, кун itopici болмагасын Сатады дыздар тенш — долдагысып. EpiKcie езу тарту, шалды сую Жоюда жастык, сэшн, бойда купан. Жастардьщ Туркияда — тунектеп Осылай шерге толы журектерь Курсаулар днратылмай, кврге атылмай, Азадан арылар ма журек Teri?! АЗАТТЬЩ ЭН1 Сур дала далиган Естшеда халыкда: Коптен таныс дабылды ен, Коп айтылган сауыдта. «Бедрсддин1 батырдыц Жардылдайды ceMcepi.— К ап майданга адыргы LIJадырады, ел, с е т ... Цалыдтайды, дызады эп Алыста да жуыдта. Мейл! ыстыд па шыжыган Мейл! дысды суыд па?! ‘ С п м а в и Б е д р е д д п я — философ — материалист, тасырдаты турш шаруалар кетерйпсшщ KeceMi.
Ан саналды ашугтьщ Асдадтаган ynine Код кеудесш ашып тым. ¥йиды улдар сушне. Елестсй;и оларга ¥лы курсе Keai кеп. Бастагандай тек алга Бедреддин 03i кеп. ДАР АЛДЫНДА Кипрде, теплген дан аралында Ж ас грек тур Tyuepin дар алдында. Тапжылмай тагдмрыпа тура дарап, От шашты нос жанары нарацгыда. «Хош, халдым,— деп оклады,— енд1 кетем, Mauri даласыц-ау, uiepai мекеп?!» Ол кенет езу тартты, элде eciHe Зор адам — Белоянис келдг ме екен? Eciue кел.ц ые оиыц жадындыгы. Ажалдаы таймай шыддап адыргы уш. Элде оиыд коз алдьша келд! ме екеп Элемге ацыз болтан мамыд гулi. Ж ас грек жендеттерге жалынбады. Кеудеш кек кернедд жалындады. Д ад туспей ел алдында далды таза Ары да, армаиы да жаиындагы. К,арады дайгы толы дырга тагы. Айкала агылшындар тур датары. Ж ас грек жендеттерге Tine дарап, Салмадты сабырлыдпен тш датады; «Бншмш, ошер элЬад дара тунщ, Алады азаттыд кеп дала тыным. TiaeriM — мешц даным бул куресте Соцгы дан болсын деймш агатугын!» 101
Кипрде, тегшген дан аралында Ж ас грек жалыыбады дар алдында. Ерлш тщ жулдызындай жарцылдады, От шашып цос жанары царацгыда. ¥ тцы ны туей халыц кеудесше, К уш 6epin бацыт уш ш белдесуге. Д уэт боп Эвагорас цызыл даны Цуйылды дурдасына, жерлесше. Ер халыц ещремей серт бередк Кетордо куц1рентш кек д ен ет. Азаттыд алгапша енда б т сп е й д к Ж ас грек, цаныц босда кетп егет! ХИРОСИМА ДЫРИЛНЫ Баллада Жыл — Bip мыд тогыз ж уз дырыд бес. А вгуст айыныц алтысы. Y n еткен желд1 де бшд!ртпес Ертецп ыстыд леп шарпысы. Айнадай жалтыр кек бшк-ац. Албырап ажары тур ашыд. Ж агада жартасты суйш ап, Толдын жур толдынга уласып. К,арт отыр дабадта дамыгып, Ш ршкке келд! ж ас урланып. Цажыды дудайга жалынып. Цармадты даппады 6ip балыд. «Кеше де аш... 6yriH де аш... цуд1рет! Кермед1м жалгыз сэт жадырап. K ynire кушнтпей мыц рет, Ж ацсы едо-ау тынуаныц алып-ад! Ж етш с жыл тырбанып, тырмысып, Жарытып кергем жод 6ip басты. ___
Жанымды ж удетй муц дысып, Ж анардан жартылай нур дашты...» Отырды осылай далжырап, Нэр татпай узадты кун эль Дуниеден етердей данжылап, Ж ан ба ед1 бейбад шал кунэл1? Кенеттен адырын гуршдеп, Естывд жат дыбыс бшктен. К арт турды epHi сэл дарйщеп, Суырып ж уреи уршкен. Карады дадалып KoriHe, Жайына жалыитдан балыд дан: Bip нодат аспанныц тершен Келед! тэмендеп, далыдтап. Саялы квлецке бад imi, Отырды дыз, жнчт жараса. Естшмей дустыц да дауысы. Е кеуш далдырган одаша. 1'ажап дой ж астыд шад, махаббат, Бшментш дасырет-дайгыпы. Аялар дуаныш, мархабат, Кездессш дай жерде, дай куш. Ж ас wiriT ж ур еп елж!реп, 0бед1 жарыныд гул epHin. Сипайды шашыпан ол набок, Мойныпа артады бшегш. К,ыз отыр дамилдап душадта, Цажырлы кеудеге бас суйеп. 03reni умытып бу шадта. От болып балдиды ж ас суйек... Кенеттен адырын гуршдеп, Естшд! жат дыбыс бшктен. Em жас epi<ici3 д1ршдеп, Шат ceaiM табанда уршкен.
К,арады цадалып Kerine. Махаббат эп-сэтте налып кап: Bip покат аспанныц торшсн Келеда темепдсп, кальщтап. Кешеде отырды ж ас бала, KopiHren аядтан аза артып. Бэтецке, шарьщ не баска ма — Цуанып калады тазарып. Ол солай кунузын сарылып, Bip жейтш тагамын табады. Цайрылмай кетсе егер бар улык, Амалсыз ашыгып алады. «А, К¥Дай, бердщ бе тшекп?!» Алдына келдц эне, бэтецке. Жылпылдап жонел.ц кол enTi,— Тазарт та дэмнцр тат ертс!.. Кенеттеп адырын гуршдеи, EcTinfli жат дыбыс бшктен. Баланыц доллары /цршдеп, Айрылды щеткадан — мулжтен. К,арады цадалып копне, H iiii кез жарыкта аныктап: Bip ыокат аспанныц тершен Келед1 томендеп, далыдтап. Биште ацырып гуршдеп, Kenefli АЦШ -тыд самолет. Дунне дэл K&3ip булшбек. Самолет оцдырмай салады ерт. А л, MiHe, парашют тастады (Алапат апатдыц сол басы). Адырын темендей бастады.
K ici емсс, 6ip атом бомбасы. Ж ердей адамта жырадтан Нодат боп кершгеи сол едь Сурапыл 6ip сумдыд з!л батпан ^алыдтап, томендеп колед)'. Келед! хальщты дыргалы, Адылды ойлардан жаралып. Кеяед) OMipfli ургалы 6м1рдщ 03inen нэр алып. Бул жойдын зулматтан хабарсыз Хиросимо TipmiaiK дамында. Жер-жексен eiepi ж ау арсыз, Ж ок, эсте тап 6yrin жадыпда. Жетт1 де бомба опьщ устш е, Ж ст й ж уз метрдей жадындап, Бурк, е т п коремет куш, Mine, Алапат ад жалын ладылдап. Ж аца 6ip куп пайда болгандап Жан-жадты куйд|рш барады. А уага топай жел толгапдай Кетерш жерго урды даланы. Ойнадтап от дауыл женелдд Ойрандап жолында тургапды. Жармлып, шатыпап жер ендд Тецселдд шайдалды, ыргалды. Бытырай атылып тал-агаш, Аспан тур адырып, сатырлап. Жыгылып жартастар жалацаш, Кок езец дайпады садылдап. Bip сатте, 6ip секунд шпндо Дуниеш жалмады орт дажал. Шыдамай жын даддан кушше, Ж уз мыцга тарта адам тагпы ажал. Цанша ана жылады, зарлаиды, Алысып бала уш щ от-сумеп.
Дапшама жаралы жан далды. 0Mipi ететш ексумен. Дабадта дайран pan карт турган, Дай дыррын басталтан бойында. Сорлыны сор думцу ладтырган Тойымсыз толдынныц дойнына. Ж аца 6ip кун шырып жатданда Ж ш т, дыз аспанга дараган. Кездер1 сол сэтте аддан да вздери дулаган жарадан. Топан жел тулданып, тупгш Кеткенде уйлерд! ушрш, Ж ас бала 6ipre ушып тутылып, Жыгылды cyfleri yriniri, Кебейда ж еы р де, ж е и м де, TeHTipen, нанасыз, анасыз. Бар ед1 дала жер беинде, Жогалды осыпай абайсыз. TipniKTi тодтатар куш бар ма?— Даланды сол дала дайта ныд. Мекен бон сайрампаз дустарга, Moyeni бад ecTi жайдалып. Ж ур сонда жуптары жазылмай Самсаган сан адал махаббат. Жандары — нурлы ©Mip жазындай, Армандар — ж еьпсп бад абат. Кешеде отыр ж ас баладан Кун уппн бэтедке тазартып. Мацдайдан сипаса аладан, Далады жогы бон, азы артып.
Цабадта дарт та отыр басда 6ip, Цалытды дылт етсе елендеп... бркенш ж аюда ж ас тамыр ТЧрпплш тьщына терецдеп. Бар eni айдай-шу ал 6ipa^ Цыргынга дуныддан дайтадан. Жугенде жындыпы сандырад, Салмасын булж тд байда, Адам! Жапонныц даласы зарымен Шыдпасын еш тм н щ жагынан... Гул ecciH табпги задымен, GcneciH адамныд данынаи!
ш
Ш Ы РЦАУ Жасырмай айтцан, асырмай ойтцан шыным бар, Шша аляай квлген, шыгам деп сенгеп шыцым бар. Топелеп согап жетелеп енген жырым бар, QMipiM осы, щпацдар мейлЬ, угыцдар. МЭМБЕТОВТЕР Талайлардыц фамилиясы — Мамбетов. Ж ур ем^рде жайрац дагьпг, эндетш. Bipeynepi кек орманды кебейтш, Келе жатыр кец далапы сэнд! етш. Bipeynepi баптап тары, Kypiiirri, Bipey.nepi дайнатады цурышты. Енда 6ipi нала орнатып, уй еалып, Ж анарыпац жацсылык, боп нур ушты. Bip Мамбетов жаудыраган ж ас ani, Лягын да апыл-тапыл басады. Bipait, ертец носу уш ш улесш Мэмбетовтер шеж1ресш ашады. Bip Мамбетов кезшдей боп кепешц, Аймалайды арман сткен ереш'н. Bip Мамбетов сахиада сацнылдап, Bip Мамбетов жазып жатыр олещн. Bi3 aiiTeyip налыспаймыз баснадан. Жалгасады itapi надам, ж ас надам. Bip Мамбетов асары хан асудан, Bip Мамбетов болса егер де асиаган... Мэмбетовтер ырза нылып ер елш, Еселейда ецбеп мен enepiii... Мыд Мамбетов мэртебесш мадантап, Bip Мамбетов жаза берер елецш.
ПАРТИЯ ЖИЫЛЫСЫ ЖУР1П ЖАТТЫ... Ж ас жаным толки берда, тыншымадыи, Шабыт кеп 1здегендей жыр шумарын. Партия жпылысы ж урш жатыр. Torin тур терезедеп кун шуагын. TiK турмын кетпей т ет и д1р1л менен, Жан-жагым жаксы агалар кул1мдеген. К,олымда етшшпм — арманым бар Бацыттыц шекшздшп бшу деген. Жазраным жай г т т ш емес од1, Ел керер OMipiMHin ол eco6i.— Ж уреим, ар-уятьш, мшдонмищ бткеш , K,a3iprici, келешеп. Келед! кез алдыма дереу 6yrin Сонау 6ip ер жылдары ероушдщ. Атойлап Цыскы Сарай какпасына Ойымша партияма ере шрдш... Тарихын тары осылай алдым шолып, KeceMiM деп турранда: «Кеш, соны ук!» «К,осылу ер партия «атарына Мол бакыт!» деген ойга к,алдым шомып. Ж ас жаным толки борда, тыншымадым, Шабыт кеп {здегендей жыр шумарын. Партия жиылысы ж урш жатты, Таыылжып тек и наган куп шуарын... ЖАЛГЫЗ ЖУРГЕН ЖАН ЕМЕСШН, УГЬЩДАР Жалгыз журген жан ем естн , урывдар, Еркелесем, агам менен imM бар. Жыр тшесем, достарым бар жыркумар, Ж алгыз ж урген жан ем естн, угыцдар. Ецбек десе, ешленер жыным бар, Цайрат-куппм бурканар да куйындар. Сонда маган суюнер ел — шыцым бар, Ж алгыз журген жан емесшн, угывдар.
Бар элемге ашыц айтар сырым бар, Сыр айтатын жалындаган жырым бар,— Арца суйер партия бар, туым бар, Жалгыз журген жан емесшн, угыцдар. ЫРЫС Мыц бояуга малынган ертецплш Цызыцтырып, мен ерте кетем турып. «Ерте турган еркектщ ырысы артык,» Дегеп сез;ц ерцашан етем гурып. Маган ырыс — тац нуры алауланган, Bip аумаган к,ып-к,ызыл жалаулардан. Маган ырыс — есггу елден бурын И рш ш ктщ тынысын эр ауладан. Д арау — ырыс, кел жайнап жатцапына, Шомылдырып айдынын ак, тацына. Ты цдау — ырыс, дауысын боз торгайдыц К уй бон таран жайылган бацтарыма. К ер у — ырыс, ер!ске мал кеткенш, Мал соцында ж iп т и ц эндеткенШ. Вш у — ырыс, ж ас суду к утш опы, Тургандыгын сол мацды сэндеп KepiM. К еру — ырыс, цыранды шыцда тургаи Мелд1р кекке, бшкке тура атылган. ПЛркш дунйе ертецп мезгшшде Ж узшдей гой жас дыздыц нурга тунган. 0Mip — 6api ецсесш Tin устаган, 0лец жазу ол жайлы — ырыс магап. Сондыцтан да ердашан турам ерте, Бацыт жасап жатыр деп 6ip уста адам. 6MIPIM МБНЩ Дуршдеп октем, Келд! де кектем кегивдр, Цпылып жерге,
Цуйып тур эердей кегш нур. Жадыра тацныц Ж упарын жутып, гул шскеп, Jlenipin таил, Ж елшнш цалды кещл 6ip. Ш уагы цандай, Турады дал ай балбырап, Даланыц сэш — Салады эшн бал булац. Цаланыц к о р т — К еудесш еркш KOTepin, Шатыраш орнек А тлас киш алды бац. вщ р де жарцын, Коцш де жарцын тацдардай, Koprecin шалцып, Ж уресщ цайтш тацданбай? 0AiipiM мсшц KopiHfli мешц кеудеме К улш 6ip цонган, ¥йып 6ip цонган арыандай. 0CE БЕРЕМ Ж ургешм жок, жалып кенпп, от шайнап, Кергешм жоц OMipfli атар ок, сайлап. Суш п еспм кец Отапым цойнында, вр ге врлед!м, онер цудым жацсы ойлап. Жатсам-турсам, жарык, кущ и жырладым, Ж урепмдд— ж1гер1мд1 тыцдадым. Мен бшмед1м басылуды, жасуды, Мен кешпед^м дуниенщ муц-зарып. Цорцытады, шошытады Meni не? Желб1ретш гул ereMin жер1ме. Жастыгы.мды, жалынымды — барымды. D ip адамдай 6epin келем ел!ме. Алдан жайнап жарцын жылдар келедц Жасанады, жасарады жер ещ.
Желауыздар бацытыма суцтанса, Куппм1здщ кереметш коредь Ж ургеш м ж ок жалын кеппп, от шайнап, Кергешм жок, ешрда атар ок, сайлап. в с о берем кец Отаным цойнында, в а е р цуып, елец жазып, жацсы ойлап. СУПЕМ1Н Суйем сеш , табигаты цазацтыц, Сеш ц врмн цушагыцда всем in. Аспаныцда жарцырайды гажап кун Октябрьде кулгешндей кесем1М. Кандай эсем цырыцдагы KyMic кар Алматылыц ац дастарцап секшдь YcTi толы тацгажайып жещс бар — Mauri жасар улы ем1рдщ кеш ль Суйем сояау кец даланы циырсыз, Суйем сонда цыруар куш , цимылды. Жатцаи не 6ip гасыр бойы жылусыз Тецкершш, нур теглш тыц кулдк Суйемш мен кектеменщ кундерш, Бейбгг шацтыц шугыласьш, шуагын. 031м ойлап OMipiMnin кунгешн, Ер ецбекпеп куле цырга шыгамын. Суйемш мен алтын астыц алабын, Тещздей 6ip толцыганын тац алды. CyiieMiu меп революция жалауын Орап алган ж1бегше самалды. Суйем ceui, Совет ел1 — ер ел1м, Жор жузшде журген устап туды алда. Ceui жаудыц мазагына берер шм, Кеудесшде журек согып турганда?! СЭБИ ТОЙЫНДА 1шме 6yrin жыл толып, Дос, туысты цуантты,
У тьп зд е той болып, Цуйдылжыган куй адты. А д тшектер айтылып, Ж урт собвд1 суйд1 еппен. Аспанда жада ай туып, Сыгалады эйнектен. Ш ат оьпрдщ шарабыи Адын зке долга алып, Баласына дарады Жыр жазгандай ойланып. Алды eciHe осы шад Курщреп еткен кундерш, От iruiHfle этой сап, 0Mipfli доррап жургешн. Айтты кенет:— ¥лым,— деп,— Тыныштыдта кун KeniciH. Балгын жуз1 кул1мдеп Катарымен 6ipre occin! — Дурыс,— дедш досыла,— Бала OMipiH ойлармыз. Жылда-жылда осылай Туран кун1н тойлармыз! БЕСДОСПА Бес езеп келш тогысдан Бесдоспа деген жер осы. 0M ipi кунде толысдан Орнанты совхоз селосы. Самсаран кшед сэщц уйге Сабырсыз кезд1 саласыд. Кезишен жандай тад куйте, EpiKcia дайран даласыд. Ж ан-жагы жазыд, жод nieri, № л л аспан асылган. Желкшдеп турган кок me6i Жылдыны Tim i жасырган.
Сылдырап акдап сулары Сыр урлап кетш жатданы. Сыцсыган дустыц шулары Сэтке де тыным таппады. Жардылдап жастар кеш кш к, Ж умыстан дайтдан кездер1 Жыракда э т есмлш, Жылытар жанды сездерь Кун! бар нурлы шуадты, Т у ш бар жарыд, самала. Советт1к деген улы атты Осыдан, достым, шамала. Б ес езен келш тогысдан Бесдоспа деген жер осы. 0Mipi кунде толысдан Ж айсад гой совхоз селосы. KYPEC Спорт мастер! Э. Айхановка Гамбург залы, кеп халыд, Tuii де Typi эр басда. Bip жерге отыр одталып, Кез бгткен удсас алмасда: Kypecin w ypfli кшемде Д э у neMic, шымыр ж ас дазад. Казадда ж ад жод бул елде, Немнже дос та, дас та жад. Сезгендей соны дэу кенет Жармасты жасда жулдынып. Олай да булай эурелеп, Bip жатып корда, 6ip турып. С й ф ш -ад , onTi-ад ж ас дазад, Жудпайды жерге жауырын. Тартданын дэудац босда азан Танытты залдан ауыр ун.
«Цпмылда!»— деген жекуд1 Соцгы рет шалып дулагы, Кесшген агаш сешлд1 Шалдалап Heuic дулады... Жиылган кеп ж урт бул елге Ж т т м журген тец кермей, Д урлш и enfli кшемге Цажымудан дайтып келгендей. БОКС Спорт мастер! Э. Нурмахановда Эй-шай жод, шайдас басталды, Eni жас, Tepi терт долгап. B ip-6ipin кейде бассалды, Шегшд1 кейде бет доргап. Сарт та сурт делш 6ipece, Bipece жур/ц ацдысып. Турады кейде Tipece, Тем1рдей долдар дарысып. Тап берд! кепет 6ip ж!пт, Дер caTTi тауып урыстан. Мшекей, «дасын» тур жыгып, Шыгармай согып бурыштан. Tepemi опыд сонда TiK KeTepfli долын жогары... Осы дол дала орнатып, Осы дол жауды согады! ЖАЙЬЩКД Салем адын баладнан, А ру езен А д Жайыд. Турмын дарап жагацпан, Айдыныца гажайып.
Сыррып-жылжып толдыныц, Сыр тартады жанымнаи. Таппайды 6ip ой тыным, Алысда ушып агыннап. К,айта еиме келед1 Сенщ сопау еткешц, Ж алын кешкен ел epi, Кеудецдег! коп кегщ. Ж анышты слд1 сор ойнад, Цалжырады доныс тым. Тургап мупда сопы ойлап ¥ л ы адынын орыстыц. Турмын, Mine, мен-дагы Сез1м соз1н сыбырлап. Ж атсыц агыи сеп-дагы, бцкей суду сыр урлап. Ж агац толы iertoiK, Жацсарыпты ouipin. Ж т т сойлеп, дыз кулш, Жасарыпты OMipin;. Туцгы ш колiп турмып гой, Коциим;ц кед жайып. Тудыр елец, тудыр ой, А р у езен А д Жайыд. АЛМАТЫ TYHI Алматыныц т у т неткен тамаша. Ж аи толдытар Gip гажабы бар аса. Жардыраран ж1бек пурга болешл К ек жулдызы, жер жулдызы таласа. Ш аттыд сайран гул-жапырад бауларда, Суйсшед! коцш солай аугапда. Коз cypinep аспанына асылып Кеп жасаган кумбез шыцды тауларга,
Согып таудан торгып, шипа самалы, Кеше бойлап кумш булад агады. С у сыбдырын, дыз сыбырын дарып ап, Терек, дайыц 6ip дозгалып далады. Bipie-6ipTe басылыл эн, тарайды, Тыныштыд кеп дупдадтайды мацайды. Цала устш ен eTin жатыр осылай, Ж ардыраган ж аден тундер арайлы. JKYPEK ГУЛ1 Америнавыц царапаний жу- мысшысы Вильям Супер Москва радиосыиа бес доллар салып, Ленин Мавзолешне гул сатып апарып цоюды епнген. Гааеттен Тынымсыз тулап емрген Тещ здщ аргы дабагы. 6тед1 кундер ешнген, 0тед1 жылдар жаралы. Жалрыз-ад тпьга, дос, мунда Жумысшы жанра бад-сынды... Вильям-Супер почтага Бес доллар экеп тапсырды. Б ес доллар деген бес батпан Бейнеттщ талай KyHi ед1; Ерте 6ip турып, кеш жатдан Едбектщ арзан дуны едь Болса да со д ун 6ip уйдщ Bipaa кун imep Тамары, Айтпады Супер «Цуримын!» Арыандап алые дарады. «Барсам-ау бадыт елше, Керсем-ау биш кумбезш. Ленин Мавзолошне Цойсам-ау Tepin гулдо esiM. Эттец-ау, эттец болмайды, Эл бермес, А д уй, бул уям...» ?Кабыгып ойлап сол жайды, Ниберд1 барын Вильям... Москва — бадыт румырра, 118
Мавзолей — кун гой нуры кеп. Вильям гул! тур мунда Халдыныц ж урек гул! боп. ТА Б А Н ТА Л Р А Ж од сен!ц дора-дора дойтастарыц, Жаныма сонда да ыстыд ой тастадыц. Ten-Teric жазыгыида желмен ойнап, Мен ерм н еркелгкпен ойдастадым. Ыстыдсыц маган шекс!з, Табанталым, Барынша суйем сулу далац тацын. Суйемш сылдыраган K y n ic суым, Тербелш турган дызыл жагац талын. Сэрвден керуенге сайда турган А д тарыц дандай эсем адтарылган. Ж арасты-ад бшмегенд! бш у де 6ip K,aflipni дарапайым дарттарыцнан. Бугшде кеудец толы тамашац бар, Шын батыр болып анты дара шалдар. Келщдор, даладагы дурбы-дурдос, Сендер де дызасьщдар, дарасацдар. Ж урт 6iTKen сом бшекп сыбанып ап, Даланыд жатыр шацын шыгарып-ад. Жаныма дора-дора дойтас емес, Tiaiain тау-тау астыд турады унап. Ж ан ед1М жастанымпан жыр тшеген, Жолдас ем шаттыд толы кулк!менеп. Сондыдтан кунд!з-туп! 6ip боламын CeniMeii, Табанталым, кур тр егеп. ЖАЙЛАУ Kepuiin жатыр жайсац Царакемер, Kepince-ад кезд!ц жауын ала берер. Осыган ойланбастан жетер ед1м, Тап десе пшн жумадты маган егер. 119
К епнде куш е шуак, ойпацтаган, Торшде терец езен бойлатпаган. Айнала ж упар ауа, майса когал, Жайцалган жомарт epic цой цаптаган. Кемерде кербез отау кемкершген, Тупдш тен тунде иурлы от оршген. Э11 caMFan, куй куйцылжып шацырацтан, 8ye3i кек аспанга кетершген. Е н ж айлау ел суйсш ген жалаулы 6ip, Дулпыртцан жасыл агаш, алаулы гул. Кексеймш кергш келш цашанда мен, Турады коципмде цалаулы бул. Керйпп жатыр жайсац Даракемер, KopiHce-ац, кездщ ж ауын ала берер. Осыган ойланбастаи жетер ед1м, Тап десе шын жумацты маган мер. МУХТАР ШЫЦЫ Алатаудыц 6ip шыцы М. Эусзов атывда Ж ас альпинист. А са у шыц, бшк асцар. Ш ыгар жолда шыцырау, к,пя тас бар. Мулт басса тек, куршреп тылсым цауш, Дыршын жанды аямас, к,ия тастар. Тайынбады була куш будан 6ipaK,, Мылцау куштен ол мыцты, шыдамдырац. KeTTi ермелеп муратца мунарлангап, Тацданды тау ец алгашЛмр абдырап. Деле жатыр талапкер тап-тап басып, Bererrepfli б1рт1ндеп аттап-асып Адам мепен алып тау ацдысады, Bip-6ipiHe сат сайын жалт царасып.
«Жетпейсщ!»— деп дулей куш цырсыгады, «Жетемш!» — деп ер цайрат цулшынады. Ызаланып табигат KypKipece, Ж ан адамзат ж узш е нур шыгады. Тасын атып, тау бултын шудалады, 0рлей берд! ежет-пк, тывдамады. Жец;й де ол адыры асцар шыцды, «Мухтар шыцы» деп атап, т у цалады. Мухтар шыцы! Сандал шыц, енер шыцы! Жетер жолы циын да, терец сыры. Ку,-цретт1 кейишде тур цасциып, Кетпес болып мэцгип'к кемел сыны. ЖАЦБЫР Алтын куинщ сапары Аяцталган коз еда. Алауланып шапагы Аймагымды кезедь Кенет аспан айдыны Булт шымылдыц буркешп, Табираттыц банлыгы — Жацбыр етт1 нур Terin. 0 н е бойын ceprlTin Ж ас жапырац тогайым, Жасыл кегал су жутын, Ж айнай TycTi мацайьга. Ж ауьш цуйып жатцанда, Ж ер cimipin цорегш, Жацбыр емес, ац бидай Жауранындай керемш. РУСТАВЕЛИ ОТАНЫ Керемет Кавказ жасаран кун-тун кез шмей, Румыры шсксчз тарихтыц тура езшдей.
KepiiiTi кепи , болыпты куэ сан сырга, Садталып кепи халыдтыц тоабас сезшдей. ¥дсайды бшк жанына шалдар Шотаныц Егш е ойлап, ешрене суйген отанын. Ж етмзш жатыр гулама коцш урпадда Ер достыд пенен суюдщ нэзж от ошв. Шьщынан шыгып жолбарыс ущц жацгырыд, Турады ушар басында нурлы тац кулш. Айтады тынбай адылгей дана адынныц Азаттыц жайлы елмейтш жырын мэцгйпк. Керемет Кавказ донаджай болган дыпшадда, Кетед1 Даратауыма менщ уде ап та. ByriHri б1здей сонау 6ip сонау заманда-ад Bip турган олар жолдастыд деген ж уп сапта. Мура етш соны, дастанын улы Шотаныц Дазадша даз1р одиды дырда шопаиым. Турады сонда еетшш талай гасырдан Алапат кушпен асып та тасдан топан ун. Керемет Кавказ — енер мен дайрат асдары, Руставелид! ecefli ж аттап жастары. Турады мэцп даЬарман, мацгаз куш нде Бейне 6ip елмес адынныц улы дастаны! БУХАРА ЖЫРЛАРЫ Осы елецдерд1 Озбек ССР Жо- гаргы Советшщ депутаты, ба ла куннен бери жан досым Абдолла мен жубайы Гулжа- . аира Сулейменовтерге арнай- ВАГЗЫ БУХАРА 0збек баба багзыда Бухараны «Жер, дейд! екен, ашылган ж ут араны». Далыц зорлыд ейткеш даптай TOHin, Дан дадсатдан бейшара будараны.
Аралатып осынау квне кентН, Эцгше cTTi Абдолла не 6ip кепи... Сан гасырльщ сарайлар тур мацциып Цожа цылгап зэрл1 aiiip, жеб1р 6eKTi. Тар кошелер тар заман тэр1зденген Тамуц бопты байгусца бац 1зденген Кей тастардан дак, корем курещткен, Калган ба элде, KiM 6uiciu, цанды 1здерден. Мунарланып тур бшк мунаралар, Сан меппт бар садаца сурап алар. KepiHefli 6ip шеттен штапхана Кеткен ашып ecirin гуламалар. К ас сулулар шомыльш хауздарда, Ермек бопты еырген жауыз ханга. Алацдарда талайдыц аццан жасы Курбан етш цара дш бауыздарда... Айпи1 жазган цаяулы цу прпшпк, Ойыца алсац, кетесщ 6ip турппгш. Тап буларды сан рет корсе-дагы, Досым тагы бас шайцап тур KypciHin. Рас, рас, сызданып журен теп, TeriH емес дел мунда flip еткеш. Не кермеген цала бул тарихта, Келген TinTi Ескепд1р rpeKTepi. Азан салып адуын арабтар да, Жас-кэрпп айдаган сабап дарга. Киратцанда шубырган Шьщгыс цолы, Карапайым адамдык, царап па арга? Не кермеген, шынында, не кешпеген? Депсщдер гой: «Ендеше ол неге ешпеген?»— Кайран халы к, цашан да болса ецбеккер, KiM ецбекп цурта алар егеспенен! Ж асай берген сондьщтан, все берген, Бар мен жогы озшше еселенген. 1 С а д р п д д п н А й н и — «Бухара* романыныц авторы 124
Ацырында Октябрь тацы атты да Орыи алды советт1к осы елецнен! брлей берсе бу п н п бад-таланы, Ескертш ш боп ecKici сакдалады. Бухаралык, Абдолла ез цаласын Музей-кеит деп орынды макданады. АЖАЛ MVHAPA Шндагшдей к,аланыц Цалян атты мупара. Мацгыттардыц замаиын Мэшйур еткен бул ара. Кдшмет 6ip цурылыс К,ырык, алты метрлж. Басталганда бу жумыс, Бопты курбан не ирлнс. Ceria гасыр exinTi Тургалы кент тершде. Бузылмастан жетш™ Б1здщ мынау OMipre. Сонау-сонау заманда Сол мунара басынан Тасталыпты алацга Жазаланган жас улан. Атаныпты сондыкдан Болып «Ажал мунара». Халык, кешкен к,орлыкдан Цалган бе.ц-i бул ара. . ЗЫНДАН Циссадап гана ecTireM 1\\пимет-к,айым зынданды. Кезшде коц.’пм ес бьлген Kyiiinin талай муцдапды. Ойлаган жод ем 6ipan, та KesiMMeH соны карем деп,
Цасына келш 6ip уадта, Турам деп унмз елецдеп. Цараймьш, Miue, уц ш ш Музейде сол 6ip терецге. Барады б1рден ж уп р ш Бейтаныс flipui депемде. Согады бетке салдын леп Кедами керден шыддандай. бэщда темен тартып кеп, Ж утардай бейне дутдармай. Теменнен, талай дэу1рден ТурЕандай элшз ун шыгып. Мшэжат таппай тэщрден, Март болгаи тлен, мудшылыд. Жатдандай зывдан тубшде Ж ард етпей далган сан асыл, Цараймьш тагы уцые Цараймын 1здеп жаца сыр. Тцшсем-дагы молырад. 1здесем-дагы утылап, Мен бермей жатыр ол б1рад, Мадд етпей берш жутып ап. Осынау керед тас мекен Осылай меш толгады. Цалайда соныд жадсы екен Циссада гана болганы. ШААР БАКИР' KepiHfli одшау сарай адшамдапл Цум im i бурдылдаган ад шаддагы. Кене ж урт — сорлы терт дыз мекеш екен Tip.iiKTi тшеп еткен мадшардаты. Болгасын бул дуние бадытда жат, Бш гесш куц eTepiH тадыт-тэж ап, 1 Ш а а р Б а к и р — твникше терт дыз деген саз. 126
Везш и махаббаттан, мархабаттан, Ж урекй жудартсын деп уадыт дажап. Жатыпты 6ip ауыл боп елден жырад, М уд шакдан жалын атдан желгс жылап, Сырласып жыртыд аспан жулдызымен, Сенбеген орнайды деп жерде жумад. Жатыпты жаЬан жузш талад дылып, Дугамен кун батырып, тац аттырып, 8р Kyui еткешне дуаныпты, Цанды кез дубылага дарап турып. Ершдер ыстыд лепи 6ip бшмеген. Ж астыдты жармен ойнап кулд1рмеген. Аналы д cesiM бойда оянбаган, Суйш те napecTeHi улпрмеген. А д жуздер ай нурына шалынбаган. Кеудеге кектем гул1 тагылмаган. Б ур д етш б1р-ад сетке, кеткен cenin Ж уректщ эзиз оты жалындагап. 0TinTi дуниеден сондай гурып, Сорлылыд сулулыдты тьшбай урып... Апалар бшмен кеткен дуаныштьщ Сщлшер 6yriH 6epin ж ур дайырып. ГЭЗЛ1 Туягы тулпар аттыц Сан тигеп жазыд дырдап Нурындай бул тараптып Кек жалын газ ытдыган. К еп заман бугып жатдап К ек жалын куш агылды. Bip сетте мыц азаптан Цутдарды дум-шагылды. Сол жерде гулге 6eKTi Teeni атты жасыл дала. 127
Паш e iin турды едбект1 Келешек гасырларга. EKI шыбыд «Бухарада болмайды деп, T ip i пепде тал екпеген», Дара кездер ойнайды кеп, К урен 6epin эдеппенен. Д алыс далар мен бо екенмш, Кошет алып eKTiM-дагы, «Турленсш деп кед меконщ!» Тйгок айтып к ети м epi... Ei<i шыбык, турды датар Ёртец пге сыр адтарып. Bip жайдалып, 6ip гул атар Erie гумыр сиядтанып. ГУЛЖАЗИРА дай Бухарада кезши Булгадтаган келшшек. Ер емес ем сезштд Ез емес ем емшшек,— К ецш дургыр бузылды, Келгенде ол жаныма. Есыгенде наз упдд EciM кетт1 тагы да. Гулжазира eciMi, Кед жазира кедш . Осынау уй eciri Турады ашыд eMipi. Дастардапы аса бай Даласындай озппд. Создершщ асауы-ай Жалтылыпдай кезшщ.
Коцш 6ipaK, далды, олла, Дур бекерге жаныдты: Менен бурын Абдолла Иемдепш алыпты. КОК ШАЯ дз1л Bip eaiMe 6ip думай К,ойды да экеп кок шойдд Айтты к у л л Нугыман: — Мундай сусын ж од сайлы! Шынын айтсаы асырмай, Сырац бугаи жетпейдк Алгаш корген асылдай Есщиеи 6ip кетпейдк — Хош ,— дед1м мен,— еидеше, Bip данайын далай да... Шындап егер шолдесе, Эй-шайга адам дарай ма? Кезе-кезе диырды Шаршаганбыз неше кун... Бойга дуат дуйылды EpHeyinen кесешд. Ж адсы-ад екен шынында, Ж етпесе де сырага. — Нугыман-ау, думыцда Сыра жод дой cipo да! МАДТАНЬПП Туган жер!м душагынан тад ушдан, Касиетще дулдыд болдым алыетан. Дол дасыдда келшши-ау кем бийп, Екепсщ гой ересен 6ip дэпстан! ¥лан-гайыр дуд1ретт1 д ут мекен, ¥л-дыздарыд езще сай мыдты екен! 129
Бугш тагы миллиард деген дуд1рети, HvflipeTTi цолмсн кетершт! журт бекем. Сонда сенщ ерте атдызган тадыц бар, Соида сенщ кеш уйыдтаган шагыц бар. Сонда cenin, айтып-айтпай не керек, Едбек десе елтлдеген жаныц бар. Сонда сенщ Отан деген ун щ бар, Сонда сенщ 6efl6iT, тыныш кун щ бар. Бадыт деген 6ip угымга снятый Сонда нурлы Ертец менен Б ул и бар. Жомарт дала ел у м т н адтаган, взщде екен ер дуаныш даптагап. Ж ещ сще езбек eni CMipenin, «Яхшы!»— fleiifli досылып жас, карт маган. Мен сол ymiH, мен сен уш ш мадтанам! К,айран ел1м душагынан тад ушдан, Цуд1ретще дулдыд болдым алыстан! Мэщл-бадп 6niK болсын мерейщ, Дазадстан, Миллиардстап, Дэнстан! Б1Р СЭТ 0з анама А на сулыд. Турмады алты ай тесектен. Жатыр ушП8. Жатыр кун ш есептеп. Кез алдыпда кейде баяу жылжиды 0з басыныц OMip деген Kemi ептеп. А з екен-ау арттагы жыл лзб еп . А з екен-ау далгап л р л ш 1здврь Саусадпенен санагандай есшде Цысы, жазы, кектем1 мен куздерь 9ni еынде дыз боп кесте meKKcni, 9н сазымен алтыбадан тепкеш. Эл1 есшде, бупнпдей есшде Келшшек боп ад салыны теккеш...
Сол цозгалып елс!з ана Kipniri, Dip тамшы ж ас коз алдыиа ipmnfli. Кенет элг1 цымбат, цымбат елеем K e r r i KeMin кошрскт1ц к у р к т . Цулыншагы бул не цырсыц болды деп, Ж аутацдайды к,ос ж анары мелд1реп. Лздан кейш KeTTi узш ш жан ана, Баласына басын изеп соцгы рст. К ур цалшиын цалды бала — цапы еда. Bopiii Гярак, алды туйш цатерй бйткеш 03i бшмесе де осы сот Оныц туцрыш есейген 6ip coTi едй Айтцаныцда сопау жыл жарыц барын, 1з1цд1 ацдып, егшш жальшбадыы. Калдыы бугш цайратсыз цызганышты, Соны 6yrin epinci3 жадыма алдым. Жадыма алдым, цурбым, сол откеп кундо, У м т м д ! шлт y3in кеткешцдк Сезд1рмед1м, сезбедщ сен GipaK, та Ж урепмнщ Ty6iHe жеткен муцды. Бшд1рмесем саган да текке егше, Бйщ рейш мунымды кепке неге?! Ендц MiHe, жасырмай сырымды аштым, Жайсыз тисе жаныца, окпелеме. Айтцаныцда сонау жыл жарыц барын, Жазгырмадым, еплш жалынбадым, Ж уре берд1м ом!рдщ кед жолында, Ецбек етмм, оцыдым, жалындадым. 0лец жаздым, цурбыга ой уцтырдым, Журекторге шат ceaiM больш шрд1м. 03iMe де 6ip куш жыр таптым мен,— Жаным суйген ж ас цызды жолыцтырдым. Ол жарцылдан алдымда отыр мешц, Куанышы кернейд1 кешрегш.
Саган смес, дэл буран уйленгенге Keinip дурбым, TinTi де еюнбедш. Дазадтыд дара кездерд Дадалып неге тагы да, Сулудай сонау кездеп 86irep салдыц жаныма? Дадала дарап ол-дагы, Диыла ернш тосатын. 'Голдынды сез1м бойдагы Жырыма жалын досатын. Bopi де соныд болды умыт, 03reHi с у т и ол кегп... Тагы да, мше, жанды уш т, Содтырып жш журекть Айнымай турсыц сен одан, ¥дсайды кершд, кулущ, Тш епм , жаным: тек оган ¥дсамасын сующ. СУЙГЕН JKAPFA ©Mip жадсы, Код1л жадсы Ж ардын ж астыд шагыпда. Алгаиымсыд, Ж ан жарымсыд, Ардагымсыд жанымда. Кушм сенсщ, Гул1м сенсщ бскен бадыт багында. Бркем де де, Еркеле де, - TociMo поп дамылда.
Жастьщ шадта Жас душадда Г ул толтыр да жалында. Has кулкщпен, Жаз кулкщпен, 8з кулшцнен жацылма. ЖАС TIJIEK бзщмеы вткен 6ipre, Ж ан досым, бала куши. Цызыд шад кектемшде Dip тердж дала гулш. Сонда сен лапылдаран От салдыц ж ас жаныма. К ун болды атыц маран Нур сепкен аспаныыда. Отыршы дасыма езщ, Ж ан еркем, ж аутац ке;пм. Арманныц асыл coain Келд! енд! айтар KeaiM: 0м1рдщ баты шпнде Ж айпайыд ж урш 6ipre. Б о л ты сен энирним де, Б о л ты сен с у т к и м де. Ж ас дэурен — мерекелпз, Bi3 кулсек, турар кулш. Ж ан соулем, кел екеуипз 0 теш к нурландырып. Эрдашан жанымдасыд, ?Куректе, кедшдесщ. Дос бшек айрылмасып, Цое тшек болшбесш. Жолыддан miriT жузше Дайта да дайта дарай дыз, Сонысын сезбей eei де Гашыд боп дапты абайсыз.
К,айта да дайта дарай дыз Кутед1 кунде 6ip хабар. JKiriT ж ур 6ipait, аладсыз,— Кощлд!д Kyfiin т ы табар. Сопысып сезбей eei де,— 1здейд1 жас дыз ж п г т . Царадат молдрр K03iue Тынымсыз 6ip муц туныпты. Ташыд боп дапты абайсыз Алгашды рет дыз бала. Тагдырын шсшер алацсыа Тауы п 6ip айтар сез рана. Айтылса екен сол 6ip сез, Берсе екеп тауы п досты oxiip. Ж алт етсе екеи ыолдрр кез, К,осылса екеп дос кецш. Телефониыц тубшде Отырды дыз аландап: вт с ме кеш бутш де Кешепдей тары алдап. Коп болды опыц куткел1 Жпчт coain тынымсыз. Кецш lnipnin б т ю д д Т ур телсфоп тук ynci3. Ж урт уйыдтады, тынды аяд, Эл1 отыр дыз тек м1не... Элде жпчт шындап-ад Отыргызып K e n i ме?! К,алада ж ас багымызра Барсад-тагы 6is кунде, Болмайтугьщ арамызда Махаббаттан сез мулде.
Отырсад та уй алдында, Саясында теректщ. А ш а алмадым, уялдым да, Дупиясын журектщ. Бшем 6ipaK, дыздьщ м е т Суйетш ш ез1мдой. Ж ас бадытым жазулы ед1 Мелдгреген кезшде. — С у вд м ceni — дегендей-ад Сеиде Meiiin ж урепм .— Айтады дыз магап ариап Татьяианыц олецш. Досыламын энге мен де, Энге мен де посылам. Коцшшдд журепмда Сезер о да осыдан. Суытты кенет куз куш, Дыраулы дырда дад тунды. Сембеген содгы дуз ryni Дуламай желден шад турды. Дызгалдад едд! дыз келш Долына соны алды еппен. Дайтадан сол гул езгерш Дарады сыртда эйнектен. Даяулы болган кещлго Шолыдса жадсы март адам, Дулшынып дызыд OMipre, Сол гулдей жайнар дайтадан. ДЛРГАЛЫ Агады асау Даргалы, Толдынын таудан сыргытып. Ж умыртда толы жарлары Жабыла м е т тур кутш.
Ертелыюшто ацдыган. Жагасын жазда дац дылгам К,ызыгып келд1м тагы да, Цызыгып адам кия ма?1 Жабыоып кызыл жарына, У д 1лд1м ун й э уяга. Колымды соза койган ем, Жумыртка тагы табылды. Коргепдей болдыы содан мен Балалык балгын шагымды. МЕН1Ц ОКЕМ Экеы мешц ол! шымыр жумысшы, А ла алмаган ак боран мен кун ыссы. Бшем-бшем булшьщ е й болаттай. Ш убалансац, Tipecin 6ip турысшы. Румыр бойы адал куш in ж екм icKe, Иыгынан ж ук туспогоп ж е тт ст е . K epin сонау килдагы карапы, Жарма CTOfli салып алып сек иске. KeMiMereH куш -куаты 6ip ani, Кеш ж атса да б1здеп ерте турады. Болсам да мен отызды еткен от ж т т , Epericce, куресем деп шыгады. Шын ба, ж ок па — мен бшмейьпп оягы Жыгылдым деп кулемш де коямын. Цазащна айтсам, 031М iiuToii шушр гып, Ш ат cesiMirist шорбатыиа тоямып. Еркелесем, еркелетй ор куш , Ж ок епщашап коцийшк тарлыгы.
Сонда бшдам — балалыгыд устаса, Жадсы-ад екен алдыдда екед барлыгы. II —жьп> Ж алды журген жырадта Х атда сарац балацмын. О сыгуш бйрад та 0 3iiw i ойлап алацмын. Ж алгыз-ау деп жабыраы, Ж анашыры ж од аса. Цартайды-ау деп дамыгам К,одыр кеште одаша. Маган бурып жат efli Муц дегешд, олла, шып, Ойлай берем экеш, 0з1м эке болгасып. АГАЛЬЩ Цуандыд Шацгытбаевк.а;1 «Агасы бардыд жагасы бары» рас-ау. Ж уред1 кедш жамаусыз гана cipa cay. А д пешл ага к е д д тм е н еп кешедд Inici кейде керсетсе Mines 6ip асау. «Imci бардыд тынысы бары» тагы рас. 1в!дей K6H6ic долганат деген табылмас. Циын да дыстау дарекет куш кездессе, Ы бар Kici елер де болса тайынбас. А га мен im эйтеуйр эсем сыйластыд. Бар болса бут!н, мрлнсге айыл жимас тук. Табигат ез1 жомарттыдпенеп жаратдан Bip-6ipin басда тшеуге TinTi димас дып. Осыпау достыд улкепго улес жаны iari, Улкондер бастап отойди ешпес парызды.
Сондыдтан ба екен, агалыд деген адынныц Жыр жазып болгап жайдын 6ip к е д й Tepisfli. САГЫНЫШ Сагындым с е т , сагыпдым елдд ж ан ага. Д ар ж ауган шыгар тап даз1р б1здщ малага. Ж ас бала ж ш т шацгысын сайлап жатыр-ау, Баягы мепше жонелмек болып далага. КетедБау сосын кершген дырда ызгытып, Цызыд-ау Tirni, турса егер корпи дыз кутш. БшмейдБау 6ipa^ осындай ойын ус-тшде Бал алык, кундер даларын кудер узд1ртш. Сагындым, ага, бейкуна сол 6ip жылдарды. Сагыпдыд рас, болсаы да ж№т сындарлы. Сондыдтан ба екен, оцаша мыпау мезетте Кецл1 дургыр димастыдпенеп муцдапды. Муцайма сен тек, ceaiM гой муным 6ip сэтпк, Bip сэттш дана бойды алды бостыд, жумсадтыд. Сагынып ceHi, сагыныи ел;и кеткесш, Сыр ашып донып, жасамай далдм жыр садтыд. Бул yniin б1рад ешнйп болмас жаыымда, Турады кончим багзы 6ip б т к бабыпда. Толдытып жанды, тулатып тугел журектй Сагыну керек сагынар т е щ барында. К0Л БОЙЬШДЛ Ж адпар да жадпар жартастар м е т ц тебемде, Ж адпар да жадпар жартастар менен теменде. Меп-мелд1р келге мелис даран далыппын К,арагай, дайыц даз-датар ескен кемерде. К,умартып yHcia, сыр тартып yHcis дараймын,
Жыбырлап бе и , шымырлап жатыр ак, айдын. KiM бшсш, элде айтдысы маран келе ме Куэсы болган керемет жайды талай мыд. Hfypfli екен гамдер, турды екен шмдер жагада, Мен дусап мына толдынга дарап ацала? Соларды ойлап, диялым 6ip сэт ушады Бейне 6ip сонау шарыдтап жургеп шагала. Жалтырап, жайнап тербеле бер;ц пел пуры, Тартады м е т , тартады елд1 сол ryp i.— Ж уректщ таза TyKnipiH Kepin туратын Секшд1 сезпш дарадат кездщ мелдорь Жадыма мешц TycTi де келш молд1'р кез, Т уш лш yucis, тунере далдым мен 6ip кез. Тебеде жартас, темепде жартас, далдаш-ау, Ж артастай ауыр зш ойды келш жегццр тез. Сен едщ, жаным, мен уш ш сулу шатала, Суйейш деп ем толдып боп мыпау ацала... Меп-молд1р келге мелпо царап далыппын, Далыппын уныз, далыппын жалгыз жагада. ШЬЩДАР Датпар-цатпар дарлы шындар, Дня шыцдар, ад шыддар! Ватылдарга — бауырсыддар, Падырларга — жатсындар. Булдыр-булдыр була шыддар, Б т к шындар, зор шыддар! Kon6ic бон та турасыддар, KeiiicKO де молсыддар. Дыран шыддан дайсар шыддар, Адам шыдан ад шыддар! Данаттыра жайсадсыддар. Талаптыра — бадсыддар. Шумад-шумад елец шыддар, Ж ард-журд еткен жыр шыцдар! 139
Меи асатын ерен шыцдар. Мен ашатын сырсыцдар! ЖОЦ ДА31Р Цызыд дугап дызыр кушм жод даз1р, Цызга усынган дызыл гул1м жод даз1р. 'Гацды тацга уластырып узартпай, Тардамайтын дызулыгым жод даз!р. А д боранмен алысу да жод даз1р, Жуйрш желмен жарысу да жод даз1р. Булт дабадты туйштш кеп далатын, Аладуйын зор-ашу да жод даз!р. Дос болмадда ерпш кецш жод даз!р, Д ас болмадда KOHriui кецш жод даз(р. Адалдыдты ацгалдыдда апарган Бала кецш, ceHrini кецш жод даз1р. Ken6ip дауыс i3ri хорда жод даз!р, Keil6ip атау сездш дорда жод даз1р. Соныц бэрш елемейтш, дыцбайтын Ж астыд пйршн б!зд!ц долда жод даз1р. Менен де талай жадсы туыпты елец, Сондыдтан сол енерд! дуып келем. Бшемш ез жайымды ез1м аныд, Жод есте кецинмде кудш деген. Аттаймын 6ip адындай асдад алга, Таныган бул сырымды басдалар да. Кешеде «Мынау 1зтай» деген сезд1 Е стщ м дарттардан да, жастардан да. Табылып жатса б1рад озган адын, Мен емес Ш1тарлыдпеп дызганатын. 0,'iiMuic, тек ез1мше соз дуамын Ацшыдай тынбай, талмай i3 багатын.
ГУЛ ТУРАЛЫ БАЛЛАДА Азаттыдтыц алгашды бул кектемд Сол кектемнщ алгаш гул! кектедь Москвага коле жатыр дарт ана, Кун косемге 6ip тшдесш кеткель Бар OMipiH бермек уш ш баяндап, Келе жатыр кецшдене аяцдап. Айтар ceain дайталайды адырып Элдедашан дойган нптей даярлап. Айтпад ед! E c h in тек ектем ун, Ж ас гумыры жалшылыдта откенш. Сорыс жалмап куйеу! мен улдарын, Ж еи м TipniK ащы жасты теккенш. Айтпад еда Kepin елдщ шаттыгын, в з ш щ де earepreniH тап 6yriH. Айтпад efli улы адамта алгысыи, Цуйганы уппн Россняга бад нурын. Ашылрандай тунжыр дабад талайры, Ол елж1реп турап жерге дарапды. Жадыраран ез жапыпа удсатып, Дызгалдадтар жайнатыпты мацайды. Оттай ойнап турран керш далапыц Кецш ше 6ip ой салды анапыд: «Gai берген азаттыдтыд гулдерш,— Дед!,— ез!не усынайын дананыц». Дарт ананыц эзиз жуз1 дулпырды, Ж анарына дуанышты нур тунды... Барша халыд махаббаты с е т л д 1, ¥лы Ильичт!ц долында эсем гул турды. РЕСПУБЛИКАМА GMipin нурлы, К ецЫ ц сырлы ерепсщ.
Кепддей жардып ПейШ ц жапдын кепенсщ. Апамдай дымбат, Атандай кымбат асылым, Достарга Terri, Дастарга датты ер елс!ц. Ырыссыц ыагап, О Республикам, модплМ 0зщ боп лебд 0бед1 мен! тац кулш. К уй дылып сеш, Жыр дылып ceni шаттапам, ГПаттанам сеш CeaiMi cepi ап дылып. Етемш мадтан Кершш жатдан даламды, Оранран гулге, Жуынран кунге даламды. Етемш мадтан Бадытып тапдан адамды, Тацдантдап куш!, Адыл-ой, ici раламды. 0зщнен енген, 0зщд1 суйген пераентпш. 031це рана Еркелеп, ана, ержетпм. 0лец1М тугш 0MipiM бугал сешкк О, республикам, Барыпда шамам Барымды саран бермекшн. ДАРДАН ДАЛА Дардан далам ж уреп дуб!рлеген, Дуб1рлеген, Bip сэтке шд1рмеген. Купдер! бар жастыдда жантаймаган, Тупдер! бар гарш'гш 6ip 1'лмеген. Далам ояу жаз бойы жатдапы ты н , Аялаумен ад бидай, ад тарысын. K yai келдо, мше, енд1 мырзалыдпен
Лдтау уппн ceniMiH, мадтанышын. K yai келдо мол ырыс тунбасындай, К^ызу димыл дардыны 6ip басылмай. Тау-тау болып ырзыгы турды уйшш, Цамба тугш, дыруар жырта сыймай. Сэби суйген мешрбаи апалардай, Толыдсытан 6yriHri дала дандай! 0з1ддей кед кедш дщ дутдреымен Кулпырады жап-жаца жаралгандай... Дардан далам ж ур еп дуб1рлесш, Дуб1рлесш, еш сотке квдрмесш. EMin оныд мамасын суалмайтын, Жарцырасын ыршипк, дуршдесш. ЦАРБЫЗ ТУРАЛЫ БАЛЛАДА ЦаЬарлы дан майдап neai ед1. Адтобе вокзалы. Адызад. Солдаттар ертенген oeeri YcTinen етед! opi узап. 0тед1 даншама эшелон Батысты, атысты бетке алып. Алдында неше бел, пеше жон, Куйд1рер он бонды от дарып. Кей состав тодтайды дамылдап, Bip сотке тынгандай сотые та. Ж т т т е р тусетш дабырлап, Цапатып сап-салдын морсда. Балалыд думар ма, KiM 6incin, Сол мацда журупп ок ope 6i3.
Мейл! аптап ыстыд кун куйдорсш, Кенемй, келешз, Kepeuis. Mine, 6ip эшелон тодтады, Ышдына ж урш кеп жай рана. «?Кадыным бар ма?»— деп топ тары, ¥мтылды аладтап айнала. Мен унс1з шеткерек тур едам, Ж ауынгер егде адам ж алгаз кеп, ¥сынды адшасын: — Тулегш, Экел!п бере рой дарбыз,— деп. Базарра ж уи ре женелдам, Д ашыдтау болса да вокзалдан. Оралып келемш мен вид!, Блемей талтусп от жанган. Келемш ентелей жуирш, Тез ж ету бар ойым со сэтте. Дара тер ксшме дуйылып, EnTire согады дос екпе. Адыры ж е т м - а у вокзалра. Апыр-ау, бул далай, не болды?1— Эшелон т у г М ж од жан да, Дарбызым дызартты перронды. Ж орыдда журерде isri адам, Сусынын дандыра алмаппын. Бармадты и стелеп ызадан, Кеудеме коз жасым парлаттым. Осынау ешш ш талайдан Оцаша алады мазамды. Котсе де татпай ол солай дэм, Мен упйн жедд! гой ажалды. Осылай мойпымда oni де бтелмей далган 6ip дарбыз бар.
Царбыз не, сол ерге мэцпге 6 u ip iu тугелдей дарыздар. цымызды Цымызды деген ж ум ад бар К,асында сонау Оралдыц. Кегш де шалцып шуадтар, Тершде жанып шырадтар, Агады кулш буладтар, Турады тунып дурадтар, Цызыга, дызыга оралдым. К,ырмызы дегеи 6ip дызды-ай Цойныпда ескен Оралдыд. Yn6ipen турган уыздай, Жанары туган жулдыздай, К,олац да шашы дундыздай, Цоймайды кещ л 6ip дызбай, К,ызыга, дызыга оралдым. Цымызды менен Дырмызы KepKi гой, ппршн, Оралдыц. Балбырап балгын нур жузц Цуяды дайран дыр дызы Татуы балдай дымызды. Eneyi тацдай жулгызды, К,ызыга, дызыга оралдым. Кеткен суып бойдагы Кегермепр 6ip cesiM Оянды да ойнады, Ойлантпады, шын cesiM. Журд1м epin сенделе, Жнлттердей желшкен. КеМмедщ сен неге? «Кет» демедщ нелштен? 145
Ец адыргы албасты Ж е л т ы рой бул м е т ц . Сеш д осы-ay алгашды Cc3iM сырын бшгешд. А к, тамадтыд астындагы дара мед, Ж урепмд! дар етшздщ, даpan ем. Д1р е тт з д щ пытырадай дара мед, 0зщ enfli таба дойшы маган ем. Кодйпмнен еш котпейтш дара мед, бзгелерде кездеспейтш дара мед, Керек отсед, тугел м е т алар ед, Керегще мен тртелдей жарар ем. Ceni умытдым келд! шын, ceni умытдым, Сспен келгеи шяпасыз шерд1 умытдым. Б1рад, еркем, елостеп ертеликеш, EciMfli алып ершыз м е т дурттыд. Цое жанарыц димастыд далайды 6ip, «¥мытпа»— деп диылып дарайды юл. 0з1м бшмей елж1реп кетем сонда, Айпалама толады арайлы нур. 0ткен кундер ойга кеп оралады, Цур доламта сезшнен шод алады. К ецш байгус дайтадан дуйдылжиды, Сабыр нйркш бу болып жогалады. Жалыпына шарпылып сагыныштыц, Келер сеш , ойпыр-ай, тагы душдым... Басылмайды даланша бул ыдылас, Ж ас баладай далайша алып-уштым? Ceni, ouTeyip, келемш умыта алмай, Айпалдырып алдамшы ум it арбай.
Сенен, журттан мунымды жасырсам да, 0aiMfli 03iM, елд1м-ау, суыта алмай. 0TTi де кетт1 кеп румыр, 0ш ш ш ieiH шубыртып. Кодшден к о п т от дуб1р, Кездеспей бейне 6ip ынтыд. Толдындар сыпды сырнайлы Тыпымсыз сыргып ой алые, Ж ур еки кейде тырпайды Цызганыш атты жолбарыс. Ж ардылдап, аллай-ай, жапыида, Ж ур ме екен мендей 6ip муртты? Цалмадым ба екен жадында, Цумарын cipe KiM дуртты? Отыр ма элде одаша, Ойга алып меш erine? . «Сарына суй in ол аса, Саргайып жур-ау»,— деда ме? Толдындар сынды сырнайлы Тынымсыз сыргып ой алые, Ж ур еки кейде тырнайды Цызганыш атты жолбарыс. «0зщ ец жан-журект! урып алар, 0згеше муды да бар, сыры да бар. Цасымда жодсыд даз1р, дашыдтасыц, Кутемш кунде асыгып жылы хабар. Тырс стсе, терезеге удшемш, Жапымпыд ж еттщ бо деп б ш л емш. Самая жел синап етсе, жалт дарай мып, Алгандай ад бет1мнен cyiiin ерш.
Тундерде туыме енш, дысып алып, Армансыз аймалайсыд душырланып. 0д1мде ешнтесщ 6ip кершбей, Бшмеймш, кермек квщл тушыр нарыл. Курттьщ-ау д у жуйкеш дум ар втш, Барады байыз болмай, шыдам кетш...» Цайрап хат елж1ретш ет журектд Еыармсс 6ip олеске турам елтш. К уз куш нщ кепннде, Себелеген жауында, Цоштасданыд еммде «Махаббаттыд тауында». Cesin турдым дасыдда,— Пэк журегщ тулады. Ж адбыр ма, элде жасыд ба — А д бепдда сулады. Д]'ршдедщ: «¥мытпа! ¥мытпагаы!»— дедщ де. Цоштасу ма, суы д па, Цплтыратты ceni не? Сол coTTi мен умытпан CyiieriMfli жасытдан. Ы пты д едам жуыдтан, Ынтызармын дашыдтан. Жыртылды хаттар — Шып дызыд шадтар е т и енда. Сонау 6ip куннен, Сонау 6ip туннен жод белп. 148
