Хош, ана, кеш, ана, улывды, Ж ан ец рой жанымды тусшген. Ец соцры манданта жумылдым Аналар бацыты уш ш мен!.. Кердецдеп ж ур кулак, би, мырза, Тарыццан елге т ук татырмай. Кеудещц кек иернеп, Буды ыза: «Аз — ток, та, коп — аш -ау, апырмай!» Шак,ырып Ревсовет KeqeciH Ш ыгарттыц к,урыштай цаулыны: «Бай, кулак, елге азык, бересщ, Бас тартсац, б1зге ашьщ жаулыгыц!» Орыс па, назац па, уйрыр ма,— Кедейден кебейд1 достарыц. Соларга камкорлык кылдыц да, Солардык тшегш коштадыц. Сол ушш саган тым епйкп, А к казак алашпен 6ipirin. Цастандык у п т ш epnriTTi, Контра кайтадан «Tipmin». S ip жактан Британ сумдары Сумакай колдарын ж ур сугып. Цанкуйлы каракет кылраны, Араздык кетс1н деп ушырып. Ж етсе егер айласы, амалы, Советт! кулатпак бутшдей... Бассалды бешшс-камалды Бес мыцдай булшпп 6ip тунде. Цела га жайылып, кырра асып KeTyi MyMKiH-fli булштщ. ImKi hoM сырткы ж ау жымдасьш, Кэдш пе Tycyi курыктыц? Bip Kayin тендц рас, советке, Тары да туды сын сагаты. 199
Коммунист дордып ua эдетте, Мезгшыз таусылып тагаты? Сен-даты саспадыц, дашпадыц, Доргаута дамдандыц тац нурын. Ойламай жеке адам бас дамын, Ойладыц дуШм ел тагдырын. CcniMfli большевик достармен Далада далмад бон туйдщ сеп. Ташкенттен тыд комек тосданмен, Дер кезде жетпесш бшдщ сен. Сондыдтаи шрдщ кеп дамалга — ДаЬарлы далыц ж ау imiiie. Сонда сеп сенгепсщ адамга, Cenrencin эдшет icine. «Партия ici уппн бас диып Кетсем де дайылмып!»— деп едщ. Данды топ алдында дасдиып, Сабырмен, жалынмен сейледщ. Айттыц сен адидат шыпдыдты, Алыста CMecin жарыд кун. Айттыц сен ж ау салган бул1кт1 Кем1ткен хал-жайын халыдтыц. Айттыц сен эдем! эн-жырдай А д сезд1 кедей мен жалшы уппн. Олар да тыцдады тапжылмай Ленипдш идея жаршысын. Б1ртшдеп жуздерге дан itipfli Дуаныш белпш icneTTi. ¥стадыц Т1зпшн тардырдыц, Контра долынан куш Kerri... Верныйда тыныштыд орнады, в н т ж ау ел imiH ipiTKeH. Будара coeeTi долдады — (Мен муны одыдым «Булштен»). Елу жыл erinTi-ay оган да Керуендей удере кешкен 6ip.
Келд1 езщ кексеген дорам да, Ж уртында кемшд1 е с т eMip. T a n даз1р корсед-ау 6ip рана Астанам, жас налам ажарын. Тадданып турар ец пурлана, Кебейш тадырып — жазарыц. Алматым емес тек жалрыз-ад, К ед елкем тугелдей дулпырды. Цалада эсем уй андыздап, Далада ещц ырзьщ мьщ турль Жер1мшц о шетш, бу шетш Сонау жыл кезщмен кердщ сен. К еп ецбек ж ем ю niceTiH К ун жадын дедщ сен, сендщ сен. Сол куннщ нурына белендш, Саф ауа жупарын жутамыз. 0 з1дд1 ойга алып, елед рып, Атыдды 6i3 дад1р тутамыз. Ш табыд — эр дауым сырласы, Эршмнщ садтаулы ушнде. Ж ур екп толдытып жыр нэпа, Одылды ол дазад тшшде. О, адын, саран да, маран да Аян рой етюр ой, Ж ыр ектем. Айтдан сез,— жадсы ма, жаман ба Атдан од ететш журектен. Мен муны сен кешкен ем1рден, Сен жазран ютаптан сезшгем. Сондыдтан шэшрттш кещлмен Сырласа беремш озщмеп.
УЛЬЯНОВ Тас дарадры. Жулдыз да сиреп дапты. Шаршаган-ау, балда он сап, билеп датты,— Арыстанныц даншыры спядтанып Уйыдтап жатыр астана куйде тети. Шын шаршагап жэне де адаыдар бар — Жумысшылар, аштыдтап сорлагандар. Цалар ед1 даланы зпрат па деп, Туп жаыылган турше дарарапдар. Цысды Сарай алдынан арылмайтын, К уш -туш кузетпп адымдайтын. Соныц рана дыбысы жургендеп 1\\арацгыда естшш далуда айдын. Петербург тыпыштыд аясывда, ¥ щ ы баурап уйытдан санасын да. Урейленген, бозарран Ай темендеп, Тыгылады ппркеудщ панасына. Б ул тыпыштыд алдамшы байдаганга: Байлар рана жата алар жай табар да. Бшед1 олар адшадан басда неш? Арман деген не екенш айта алар ма? Ацсамайды азаттьщ тусшде де, Теы1рдазыд деп оны тусшген бе? Халыд дамын cipo да ойламайды, Мез ваше 6ip пайда TycipreHre. Жаны езшген, жайы ж од сорлылар да Умтылмайды Шындыдда дор дылранда. Озбырларга басурып етер олар, Ойсыз, нурсыз eMipiH солдырар да. 1 Бул поэманыц авторы ши екет белгняэ. Ол алгаш рет Алек сандр Ульянов дарга асылганнан кейш бес ай еткесш 1887 жылгы октябрьде поляк жумысшы партиясыныц органы «Пшедшвит» («Тад алдында») гаэеивде жарияланган. Поэма орыс тшнен ау- дарылды. 202
Тэлкек тагдыр, нагылет ермепце, Арсыздарга еркш дш бергенще Тыныш уйды келер ме cipo да 6ip Б ас имеген курестщ ерлерше? 1\\арауытып Невада дамал жатдан. Естйгаейд! оран ш у дала жадтан. Жарыгы жод — тунерген 6ip дуние, Солыд бардай сидында сан азаптан. Петр 63i салдыргап дамал, мына, Д ад бон далды даддтыд парагында: Ойлы улдары орыстыц ер тш екм Ж ана nieKTi осыпда дамалды да. Букш Русь жылдардан жылдарды ©Tin, Дел осыпда улдарын дурбап eTin, Патшасына данды сый тарту дылган, Озбырлыдтыц дулы бон, дыры кетш. Есш ерлер дарамай бас дамына, К урес ашты, даны адты тастарына. Мыдд етпестен шыдады азабына, Шыдады кун KyHfli озып асданына. Жаратылыс-анамыз муцаяды, Соларды ойлап, ж ас тегш, Kin аяды. Солар ауыр сурлеуге тускетн де, Жогарыдан жайды ол жылы аяны. Бугш де сен, о, Нева, назалысыц, Цанжылансыц анаша, азалы imip. Элде cearini журегщ бшд1 ме екеи Бртец балац керетш дазапы шын? Оныц рухы купгп де, дусалы да Кез кермеске гайыи бон ушады да,
Оралмайды Tipuiiu дантып енд1 Планетаныц шер толы душаидна. Ж ер устшде жургендер кшед теп Ауыр жумыс астында кунелтедк Элдшерге ал! де эдет болмад: 0лсед — олдщ, елмесец — дул етедь Айта берш дайгыпы пагылганым?— Ж!б1тпейд1 патшаны жалынганыц. Жыр екшндеп одан да ер дауылдай, Алсын барып зэресш залымдардыц. Сорлылардыд оятсын санасыи ол, ЭлЫздерге ал 6epin жайнасын ол. Курескерге керемет дуат досып, Ж едсш жауды шайдаста шайнасып ол! Б 1рад тупжыр тас турме шырмауында Табыла ма шын шабыт жыр-дауылга? Отан мунда айрылып ардагерден, Жанышты гой жастыдты бугау мунда. MiHe, студент абадты-бвлмесшде, Ауы р yniM кесшген, ол да есшде. Жендетше eei ертед дарар тура Сом согылган ескертюш бейнесшде. Сыдырлатып б1реулер eciK ашты, Неге xciriT боп-боз бод Tyci дашты?— Керд! денет сабырлы анасын ол, Анасынан бойына куш уласты. Жолатпады жандарм, тор алдагы, Сыбырын тек ананыд ол аддады: «Жаным балам, теккен жас, берген арыз Тагдырыца араша бола алмады. Мойныца алып шнэдды егерде сен, Keiuip, агзам, бшместш менен десец, Сонда гана райдан дайтып патша, взгертед! yKiMiH, бегелмесед!»
Жод, антдан жод eCTipiin оны ана, ¥лы сезген бул сездер ойы рана. Ундемейд1 жан ана, жас текпейдд Баяры 6ip далпында мойымаран. Б1рад тутдын свйлеуге асыгады, Анасына бар сыры ашылады: Азаттыдты адсаган батырлармен Bipre елуге дайын-ды ж ас уланы. «Жалынбаймып жауызга, тыцда, анашым, KemipiMiH алмаймын — булдамасын. Bi3 влерм1.з. Алайда, бшсш дупшан Мундай ел1м аядсыз 6ip далмасын. /Код, бермейм1.з долдан 6i3 ар-намысты, Цаламаймыз аз Kynri алданышты. Эдш етаз осынау ут к п yniiH 0Mip оран жаудырар бар даргысты. Суш п едок шындыдты, адалдыдты, Tinen ед!к эдшдш, адамдыдты. Патша 6i3fli сол уппн болса влирмек, Дидыд жанды, емвс ол ардан мыдты!» Бозарды тац, куншыгыс нуры алаулай, Славянныд журты yniin уялгандай. Турме ю лтш жандарм сылдыратты, Ана H6TTi, ул далды,— думар данбай. Эрец ж урш барады жан анасы, KeKiperiH кернеген бар наласы. Зар илегеп сешлд1 аяп оны, Абадтыпыц дан жутдан дара тасы. «Ана» деген асыл соз тамырында У м т де бар оныд, бар муды да. Жадыныныц шыдайды ол ел!мше, Болады ортад Tipinin тардырына.
Аналардыц кез ж асы, mepi егшген Шыгары тек жаныныц терещпен. Адамзаттыц дайрысын езше алып, Махабаттыц куппмен жеде бшген. Отанды да Ko6ine «ана» дейда, Осы сезбен дастереп, дад1рлейд!, Упдемейд1 Россия б!рак, тары Диылса да жас гумыр к,аз1р мейл!. Жод, П а т та меп ж ендетн асырагаи, Тек солардьщ садтаган басыв аман, Солар уш ш сумдыд ic еткен отан Бола алмайды ешдашан асыл анац! Дойды жендет дамалда дурып дарды, Одып дайта уюмд! дуныттады. Дандуйлы сот шыгарран бул кешмге Дарсыласпай дорраушы турып далды. Дар алдына апарды жазалыны. Дордытпайды таянгап ажал муны. «Дугапы дой. Халыдда бад берш ол, Дутдара ма азаптан азалыны?» Ол тэщрге табыныи егшмеген, Ец соцгы рет келд1 ойга ел1Мдеген. 0лд1 ерлжпен студент Ульянов KeriM дайтар деген зор сен1мменен. Бул 6ip сумдыд коруге дорыддан кез, Далды тодтап ер журек дорлыдтан ез. Букш бастар ш’лд! ун й з рана, YHcia рана кецшдер торыддан кез. Россияныц аспанын сан аударып, Естшед! 6ip дауыс даяуланып.
Ол — ананыц ah урган дауысы едк Нева жатты шымырлап баяу агып. K6KTEMIP Жайлайды жылау PycTi, Жылдар кеп аласапыран. Жогалтып туыс туысты, Ж ур екп жарды запыран. Пугачев елд! жазадан, Асылды ерлер, айдалды. Сарайда сайдал ыэз оган, Салады сауыд-сайранды. Мэскеуге дашдан мырзалар Мекенге дайтып оралды. Секемшш оцшец сум жанар Мужыдда сенбес боп алды. Орыибор далды тогайып, блексе жегеп деп адал. Дорыдса кеше — жод, айып, «Доргандым»— дейд! генерал. Дызыдда дворян батады, ОрПЫГЫП КОЩЛ, Тац ата тардап жатады Басталгап думай кешкйпк. Дедейлер шггей юж ш ш , К ек алар кунд! журд1 ацсап. «Далмайды курес узшш, Дайтадан дайсар шыгар сап». Пулыгып дазац дыры да, Bip хабар куткен icnerri. Нугачты досып жырына, BaiwiapFa бармад TicTeTTi. Аузында журттыц бул eciM Алламен б1рдей аталды.
«влген жод, Петр, жур есен, вш тескев жауга даЬарлы. Ж етед! 6iare ол ертец, Жарадты, журтым, тастама. Аш-арыд, ceni кенелтем, Арманныц дусын жасдама!» Таратдан мундай жарлыдты «Цупия» батыр Кектеийр, Баршаны б1рад тац гыпты, Байдалмай eai кепке 6ip. Керген жод ешюм тур-тусш, Керген жод ешк!м тшдесш, Еспртпей унш, кулшсш, Байыпта журд1 кун кешш. Эрюм тек сырттай сенд1 де, Эулие тутып сиынды. Кел1ддер деген жерше Кенп'кпей бэр! жиылды. Эхпрш елге жеткерер Эйел бар, аты Сапаргул, Тш тш ген кезд1 жек керер TiKcimn далган даЬар бул. KeKTeuip жайын 6uirici Келгендер дойса сауалын, «Сапарда ж ур,— деп,— ол Kici», Цайырар дысда жауабын. Оны да халыд nip кердд Кектекйр сенген серш деп. Эйел гой демей, шл кеыдi, Болган жод еш кш кемйпек. Цобданьщ бойын доныстап, Жорыдда ж асад сайлапды. Baa6ipey найза, од уштап, Ba36ipey дылыш дайрады.
Тур, шне, тебе басында Тш лген одш ау как шатыр. Жанынан сонын, асыга, Жан-жадда тарап жол жатыр. Сабылтып атын сан Kici, Келеда, кейш кетедь Батырдыц алгыс, даргысы Тшстч жерге жетедь Отырды шатыр алдында Сапаргул 6epin SMipfli. Ж асауыл eni жарында Барады ж т ар ундо. Келшшек екен K63i е т т р , Ш ш Tin-Tin сымбатты. Miiieei бардай еж ет 6ip, Дарасур ж\\з1 тым датты. Шадырды жаца б1реуд1, Жымиып муртын шиырран. — KapiMHip1 жайы TyHeyri Кеткен бе шырып миыднан? Кектеьнр кунде сурайды, Кэнекей, айтам енд1 не? Сындырмай басын дурайдыд, Селтиш ж ург1д келд! ме? — Жап апа, олай демепп, Жаиыгып журмш ia Kecin. Талаймен корд1м кецесш, Талаймен талмай жуздесга. Ершдей ел;и аралап, Орынбор жадда он бардым. Жайыдтыд бойын жаралап, Тауларын кезд1м Оралдыц. Бш медьау ешюм KapiMHip Дай кезде, дайда кеткешн. p in — «Пугачев покер!» поэмасыныц ксйшкер! 209
Айтатын жайы бэршщ Едшден эрмен откеш. Одан сод хабар-ошарсыз, Не дазад, не орыс кермепть Айтпасам деп ем осал сев, Амалым бар ма!..— Ол KeTTi. Алдырды ещц сардарды Азаттыд уш ш жан дияр. — 03iue 6ip ic арнады Кетерде кеше алдияр. Бшесщ, Biafli Иуралы Куртура обдеп дуныдты. Бол гаидам соиыц мурады, Кэрэтш эскср ШЫРЫПТЫ. Кермесш душ пан б1здерд!, Кектем1р соны жуктедк Адассын шарлап !здердБ — TycinfliM, ana, дуп1— дедь Барлаушы келд1 кенеттен, Мандайдан ащы тер кетш: — Керэтш шыдты Електен, Кездескен езд1 ед!ретш... — Е т т щ , сардар, хабарды, Жол тосып, тш с тосыннан. К,олдап да дплы амалды, Цашыдда экет досыннан,— Осыдан cipe езгеш О баста ж 1пт кутпедк Ж алт етш отты кездерд Жене 6ip рана «Д уп1»— дед!... Келд1 айдап, MiHe, жшттер Жасамыс, ж удеу татарды. Айрыздап бетт! ж уып тер, Ш ац басдан мурт пен садалды
Болыпты-ау туск! шац цэз1р, Келейке ц а т ы цысцарып. — Ж алтацтап келе жатты aaip, Жапсыз деп, апа, устадык,. — Кектем1р керек,— дед! шал,— Дупия ашар бар сырым. — Кердщ бе, абзи, Meni осал, Ол сеиген ж аушы, жаршымын. Айта бер тугел, жасырма, 031 жоц, Алдым мен iciH. — Сезгендей боп ем басында, Сапаргул элде сенбшщ? Ендеше тыцда, ук, бэр!н, Ш ашусыз жетшз сезд1 ерге. Орынбор, Орал журттары Тш ектес нптей ыздерге. Кедейге байлар салды азан, Кш эсш «бар», «жоц» демейдь Куаныш, кулш цалды аз-ац, Даырет, цайры кебейд!. Кектем1р аты халыцты Даратты умы тацына. Бурц ете цойса — цаушт! B ip ерт бар болар тары да Келсендер уран кетерш, Керек деп ел1М не тецдш, Борышты 613 де етер ек, К уш цосып лаулап кетерлш. Ескертш соны батырра, EciTe келд1м кецесш. Болар ic алые, жацын ба — Bisfli тек бетен демесш. — Ацылга салып керерм!з, Алдияр esi оралсын. OftiTeyip осы келер куз BapiMiare де болар сын. 211
А л еид1, абзи, конак боп, Татып кер б1здщ сый-дэмдь — Оныц да, цалцам, жен-ад,— Бет сипап нарт та жиналды. Ол тобе менен бул тебе Арасы атыс, айцай-шу, Алауын аптап кун теге, Зар к,ылды журтты, айхай, су! Доргасьш оцтар денеге Опыра келш тиед те, Зуылдап барып жебелер, Kipefli шрш-шрш суйекке. Кератит nie6i о жакта, Б у ж акта казак ine6i едь Суйенсе сарбаз садакка, Мылтыкка солдат сенедь Тец емес теп куш, пару, Барады душпан бел алып. «Жен емес елу, усталу!»— Жузбасы жатты долданып. Асырып ещо айлалы, Шегшбек наша урыс сап... MiHfli атда сарбаз сайдагы, Болганда толас, тыныш шад. Од жетпес жерге узады, ¥мтыла отауып ж шттер. Калды ж ау капы ызалы, Kecuiin Kecip ушттер. Кумады тусш iere де, Цуганмеп бшд! жетпесш. «Барлаушы топ па, езге мо, А з екен, Эттец Kerri емм!»..,
Тереге сосын 6ip царап, Офицер берд1 буйрыцты: — Ханыца жетшз туралап, Ж етшз де сура сый мыцты. — Д уп. так,сыр1 — Котик, ал баста!..— ЖенелдЁ суыт сап цурып. Б ул жорык, жайлы эу баста Жапдарал айтцан шарт цылып: «Нуралы ханмен екеущ Ойласып осы орайда, Кекте&йр жынныц ыекешн Шабыцдар тауып цалайда. Тутылсын 03i, б1рак,та, Tiptaefi керек ол ыагаи. Созбацдар муны узацца, Сазайын тартсын оцбаган!» Осыны хан да сураган, Тереш жумсап жацагы... Ж шттор жыра-жырадап Ж ауды ацдып, epin барады. Тац алды. Жым-жырт тау, цырат, Туныпты ауа д1ршдеп. Жулдыздар K03i жаудырап, Жогалып жатыр 6ipinflen. Коршген жазыц тесшде КеледЁ балу нур цалцып. Кекпецбек шалили iminдо Цоргасын шыцтар тур балцып. Шыцпайды тосын, шашау ун ПИдерыз жел де жоц едь Жайпатып тугел жасауыи, Жадыра жас тац келедь..
¥йып 6ip жатса басдалар, ¥ндысыз ед1 Сапаргул. Мацында дос та, нас та бар, Мазасыз ойга батар юл. Ол рас, ерге врлед1 И г ш к iciH, ел долдап. Егшген д е т елмедд Ертещ, (»рад, не болмад? Дайтеда, шеру тарта ма, Б е ш тсте р ге шуйшш? Дурдан дур элде ж ата ма, Дыруар елд! mpin? BiTipep емес кецивд Барымта-сынды усад ic. Ж айнатар едЬ-ау eMipAi, Досылып шыдса уш Арыс. K ici жод KepiM атары Кетерер елдщ намысын. Хандарра сенсеи, сатады Дарадан бастыц дамы упин. Kapiiiflep болса мундайда, Керсетер ед1 жол нусдап. Датындыд дылдым, дудай э, Бостан-бос далыц долды устап. Сездерщ бадсам татардыц, Петрусь Tipi сьщылды. Дашанры dipan жатармын. Диялга Tenin журтымды. К уз болса жадын, арты дыс, Kyfinepi нашар халыдтыц. Мойнына туссе артыд ic, Т итыры ж ету аныд тым. Epirin 6ipan журм1з бе, Ел упин журм1з тун датып. Тарлыдты корген 6ip 6i3 бе, Талайра тагдыр тур батып...
Динады солай коп ойлар, Тыныштыц к е тл , жанады ini. Дысылган TypiH абайлар Таппш екен TipeK-таяныш. Айтцан да епд1 араттыц Ацнцат сырды жалпыга. Эуелден ашыц талап цып, ТапылЕан жоп бе ед халцыпа? Ж ур еп тулай цабынып, Жалынра толды езеи .— R'oKTe.Mip атын жаыылып, Куреске тускен 03i efli. KoKTeMip жалган ат ед!, 0ai efli шыццан ту устап. Елемей K,ayin цатердц Ел yniin inflcn ырыс-бац. «Шыццасын бас боп 6opine, Багайын шыдап куш барда. Сезд1рмей сырды эл1 де, Салайын булш душпанга. Патша мен хандар цосылып, Дамалсац т л и циыпра, Досыцды тугел iteinipin, Кетерьиз сонау Дпылга...» Тац атып цапты талаурап, Тлрлшке журтты шацырган. Дарасур jnyai алаулап, Сапаргул шыцты шатырдан. Жузбасы жетт! цосынга, Жауатын булттай тунерш. Дырыц-отыз Kici цасыпда Оралран аман 6ipre epin; Жартысы цалып жапанда, ШоЬпт боп тещцк, бац yniin;
Баяндап берд! CanapFa Керген де б1лген бар iciH: — К оралл алпыс адамдай, Зецб!рек, ыылтыд дуралы. Х ан басып шп арланбай, Жалпылдап жатыр Нуралы. Солдатда жаппай досылды, Теленггг, таре дутыра. Талдандап б!здщ досынды, Таламад елд1 сыпыра... Шадырды Сапар шатырга Батагей, басшы жас-дартты. Эуел1 елдщ салтында Дастардан жайды, бас тартты. Астан сод айтты елге епд1 0з ойын туйген кещлге: — Эулием аян берген-д1 ByriHri хабар женшде. Ол айтдан бастап келерш Короля долын хан тадсыр. Елден 6ip содды KepepiH, Ертсе де жыртдыш сан дасдыр. Ж эне айтдан халыд атыпа, А д жолдан далмай барсын деп. Орданы бас сап дапыда, 0ш нбей eniiH алсын деп. Цайтелиз, дэне, айтындар, Ц ацду сез кейпп болмасыи. — Не сез бар, онда тартыддар, ©ртейш жылан ордасын! — Кектелйр аян берсе егер, Керерсщ, б!здi долдайды... — Сапаргул едщ ел сенер, Сапарыц се т и болрап-ды!»
«Доныддар атда онда»,— деп, Улкендер берд1 батаны. «О, алла, езщ долда!»— деп, Адсарбастарып атады. Дарадгы тущи жаыылып, Далыц дол суыт желедь Азаттыд тацын сатынып, Арманды дуып келедь.. Армапмен солай OTTi 8Mip, Коксеген кунд! Коктем1р Атданша Совет нур тады. Kopin жур бугш урпаш . ЖЫР — ЖЭМИЛА Лирикалъи( толгау Кепмде дустар дидулап, Квктемг1 ш уад кун келдь Кеудемде не 6ip куй тулап, КедШм дызыд турге ендь Дырап бон алып данатты, ¥шдым да келш барады. Гул болып букш алапты Кушдым да келш далады. Орман бон самая лебшен Шуласам деп те ойлаймып. Шалтынды шалдар бел1мде Аунасам деп те ойлаймын. OfiTeyip кектем кецшд1 JlenTipMeii TinTi доймады. Озгеше сынды кор1нд£ Ж азыд та, дед де, ой-дагы.
Апыл да дупыл асырыс А рып та жатты дар суы. Жалтырап тау мен тасымыз, Жацрыртты доннын мал шуы. Бурпппн жарып тал шыбыд, Цызгалдад кемд1 дырданы. Сол маднан сулу эн шырып, Жардылдап жастар ж ур тары. Алрашды рет кек itepfli Ананыц туцрыш уланы. Дндары — нурдай кектеми, Былдыры — жаздыц булары. Kepi эже отыр шуадтап, Колында кено уршыры. Жазылып кеткен сиядты-ад Белш щ барзы дырсыры... Жаны мыз суйген ецбектщ Жалауын жолшп жатты ой-дыр. Цызыгын букш жер-квктщ Кушадтап келген март дой бул! Бл1мшд жасыл квктем1 Осындай эсем, ерке едь Дуантып кетсе откеш, Кулшынта берер ертецк Шалдимын кеште осы 6ip, Bepinin шабыт, ку н т опта. Жэмила дарындасым жур А с дойып улкен столра, Ком1рдей долац шашына Ж араса далган дызыл гул. А й 6iTin дара дасына, Ж айнатып турды жузш нур. Меп-мелд1р жэуд!р кезшде Ж астыдтьщ жалын оты бар. ByriHri шаттыд сез1м до Сол оттан айдын одылар.
Толдытпас к1мд1 ол салгая Эдем! OHHia леб1з1. Мереке KyHi адсаган — Ж етш и марттыц ceriai! Той-думан naaip басталмад, Kenefli тату дурбылар. Теддш и кунге тосты арнан, Бадытты шадты жыр дылар. Осынау теддок кунд1 ацсап, 6тпед1 данша дыз сорлы. Ж ете алмай б1рад сынран сад, Ж ете алмай жанды сыз сорды. Болмады дай ел, дай ултта Арманда кеткен арулар. Ж ыласа ?К1бек Жайыдта, Едшде далган Бану бар. Жагада турган жартастар Kepfli екен данша сумдыдты. Куршреп жатдан Балдаштар Кемд! екен данша мудлыдты. Мунартдан сонау кек аспан Дартайды дыздыд зарынан. Обыр жер дойнын кед ашдан Дарайды дыздыд данынан. Аддан ж ас сансыз кел болды, Топырад кезд1 жапданша. Эйтеу1р эйел дор болды, Октябрь тады атданша. Б угш п дыз беп ананыд Бадыты шекшз коп екен! «Жемила жаным, дарагым, Дутты да болсын мерекед!» «Жомнла жаным...» дед1м де, Кшт тына далдым сол 6ip кез. Ойыма кенет келд1 де Басда дыз, басда мелд1р кез. 219
Царындасыыныц шашындай Оныц да цара шашы бар. Царындасыыныц жасындай Дел жиырма eKi жасы бар. ¥цсас цой аты тары да, ¥цсас цой балгыи жаны да, Келген цыз кенет жадыыа — Арабтыц цызы Жэмила. Тецдш м кунда ол да ацсап, Тускен-д! курсе жолына. Сол yuiin оны цойган сап Душпаидар TCMip торына. Ол да 6ip маган царындас, Ж андас та цандас, бауырлас. Цамаура TycTi-ay царлыгаш, Ж урепм цалай ауырмас. Оныц да жайнап откен-д! Балалыц, балгып жылдары. Жанымен суйш кектемдц Гулдерд( терген цырдагы. Иба рып ана алдында, Сыйлаган улкен KiciHi. М етрм ен царап балрыпга, Цоргаган эр кез Kiinini. 031 де цыз-ды ыэпелц Достарра, тугандарына. Жамандыц деген жат ед1 1згшш толы жанына. MiHe, енд1 цинап тур Meni, Цас1рет куш 6yriHri Ол жатцан дозац-турмеш Опласам, жаным кушпдй Халцынан цаз1р оны урлап Цайырсыз душпан асыга, Апарар бэлюм жулмалап Гильотина цасына.
Дылмысда данды толар ма Барберусса турмеы? Содры 6ip кепи болар ма Жомилашымныд бул кепи? Ол да 6ip маган дарындас, Жандас та дандас, бауырлас, Дамаура т усп -а у царлыгаш Ж урепм далай ауырмас! II Басталып асау тещзден Багзыдан жатдан дала бар. EciMiH Алжир дег1зген Жалрасдан коп ад аралдар. Расырлар боны ah урып Дан ж ута берд1 бул дала. Арабтар алды адырып, Турштер THfli тулдана. Тещздщ турл1 кокжалы Буран да салды мол апат. Бармад та болып болжады Сонау 6ip жылдар Бонопарт. Дазасын тапты дылыштан Дылыш ап мупда келгендер.— TiaeHi досып урысдан Арабтар менен берберлер. Адыры еткен расырда Душпандар жедш алды оны Отары дылып басынды Опыпшы Карл дан долы. Кормед! Алжир пе дорлыд Осынау жылдар т ш д е . (Даз1р до оныд де — гольдыд Дасыдтап данын iuiyfle). Адамныц атын тори eTTi Анталап келген аламан.
Эйелд1 куч рып екетт! Европага даладан Еркектер пул боп чаналды, Дутылса, чашты чум жачка Байлычтыц 6api топалды Орманда, суда, чургадта Кушнтпес жанды бул чайтш, Болмас па cipe шер шегП? Еж ели К екп , Шынды айтып, Кетерд! Алжир ецсеш. Ест1лд1 чайта атойлап Эбдшдадыр1 дауысы. Курестщ сопбес оты ойпап, Kypm pen KeTTi тау iini. ДаЬарын тегш душпапга Дарайып орман тур тары Далыдтап упщан чустар да Азаттыд BHiH шырчады. Дурса да торын, 04 сайлап Парижде буюл уйм ет, Куреске шыдты от шайнап, Бадытын 1здеп Бухиред. Е л ш ц керген чайгысы Ж анына батты жара боп Bine де б е р е т чай irici, Басында чыздыц пала коп Ж уз жылдан астам чул чылып, Жаулардьщ теккен Kepi есте Аштычтан icin, булырып, Дулады чанша нересте Экелер шогш мезгшЫз, Самайра ерте ач Kipfli, 1 Э б д 1л ч а д ы р — Алжир халдыныц вткен гасырда француз- дарга дарсы кетершешщ квееш.
Аналар олin мезгшод, взект! куйш цац тшдь Ш ыгар ма ойдан ah ургаи Ж урт толы спорт алацы? Y n i мыц жас сонда атылган, Мойпына алмай жаланы. Сан рет футбол опналран К унэмз алац квгнвдр Kinacie цанга боялган, Курбап боп уш мыц OMip 6ip. «BiTneflfli вз1, бшемш, Ж уз жылдан асцан сор ойнац?!» Котерд1 ту гып журегш, Жэмилам менщ соны ойлап Эдшвт демеп аруды, Т ас туйш болып тулед1 Канцуйлы жаудан царулы flip еткен емес ж уperi 1шшде оттыц журд1 цыз, Азатты ц 1'здеп тынбастан Панасы болды шыц мен цуз, Шуагын Torin турды аспаи. Кезсе де oaiM оц дейтш, 0м!рдщ ryfli солмады, Eninin sianri б1тпейтш Коцш -сы пы цоррады. Жатыр ол ца.и'р жаралы Турмедс тастай TicTenin, Клinirr epKiH самалы Ж елшп тур оран куш 6epin. Cyfifli оны кулл! элемде А ц ниет адал бар адам. Досы коп оныц эр елде Тш ектес кезбен царагаи. Жанымда отыр Жэмилаш, Ол да оган жандас, бауырлас.
К амауга Tycri карлыгаш, JKyperi цалай ауырмас! Бухиред менщ цымбаттым Секшдо батыр Элия. Оларды б1рдей унаттым, Оларга б1рдей жан-уя. Элиям — батыр бауырым, Ж андас та цапдас туысым. Ж ан к,иды цоргап ауылын, ByriHri eMip нуры упнн. Ж астыгын алып ол жатты Ecipren фашист жауыздан. влмейтщ eMip мол тапты Журектен, жырдан, ацыздаи. 0зтащ оскен жер1 упин Ж ан кия б1лген ерешн, Суймейда цалай ел! шып, Суйг!збес далай ер ол1м! Цоррамас кайтта ер асте 0зш щ туран кырларын. Сыйламас кайтш ол эсте, 03ШЩ кыз бен улдарын. Жэмила жаудан цоррады 0aiHin ескен Алжирта. Сол упнн сыйлы ол-дагы, Арнаткан журттыц жан жырын! Ойланшы, Париж, езщ де, 0ренщ ceHiq жод па ед1? Каи цатер тенген кезшде Цалкапьщ болтан от Keri?! Шыгарып па ед!ц жадыцнан Ж анна Д ’ арктай нурыцды? Журег1 ыстьщ жалыннан Жаркылдап вткен румырды? ¥мытцан жоцсыц жайнатан Сол влмес ражап румырды.
Ce6e6i ол да ойлагап, 0зщ нщ азаттыгыцды. Отанын ойлап ол-дары, 0л!мге тосдан кеудесш. Ерлiri п Kopin сондары Суйсшген ед1ц сен де шын. С у й г е т болды бар улттыц, Садталды Mauri ол еске Жомила дыз да халыдтыд Жанпадай дызы емес не?! Сот куш айтты бул ашыд Мадсутын балрын кецшдщ. Болыпты ол да шын рашыд Нурына дызыд вм1рдщ. BapiMia дусап бул-дагы BiaiMfli дуган думартып. Студент кезп жылдары 0TinTi жадсы ж ук артып. К1тапты meKcia унатты, Суйе де бшда суретть Толстой, Гюго снядты Tyciiifli улы журекть Коксеген куш — нурлы куп, Адсары — тату туыстыд Шаттыгын жадсы дурбыныц Шаттыры дылды тым ыстыд. Тад атса, шыгыс арайлап, ¥йдыдан турса бар аймад, Шыратын ед1 дарсы алып, Азаттыд атты еп салып. Азаттыд атты ан салып, Эр тадды дарсы алатын Табпгат тугел тамсанып, Тыпып та уйып далатын. «Керкейсш,— деп ол каксеген, Азаттыд алып кед ел1м.
Келешек купге квп сенем, Бадытты шадты кврсмш!» Осы е д ь а у ойы эр жылдыд, Б1радта... Заман квп цплы,— Дойнында кенет Алжирдщ Арманга келш ок, тида. Ж азыдсыз жанды 6ip демде, Жаралап жаудыд оры атдан. Арманды салып турмеге, KyiiiHTin елд1 оятдан. Батые пен Ш ырыс — эр тустан, Со бойда шыдты кекм ун: — Жэмила дызды даиастан, Д утдару керек!— деп бупн. Шын ойлан, Париж, тыдда да Батые пен Ш ырыс тшегш. ?Кэмилажанды динама, Дпнама Алжир журегш! Расырлар боны сендерд! Асырап келген бул Алжир! Дулдыдты мыдтап жедд1 вида, Дансырап келген бул Алжир! Тодтамас орта жолга кеп Бостапдыд суйген бул Алжир! Доммунист адам онда квп, Долында дызыл ту да жур! III KofliMri 6ip кеш. Жанымда Бауырым мешд Жэмила. Толгаймыз коп сыр тары да Арабтыд дызы жайыпда. Толыдсып оскеп сулуым, Талыдсып жатыр азаптап. Басталран жаца румырып Дысдартты-ау динау, узад тад. Ажалдан туран абадты, Атпады шмд1, аспады.
KiHecis цапша к,аи адты. К ш эыз д а н т а ж ас тамды. Кормед! пеш Бухиред Зынданга тусш жатдалы. Азапсыз 6ip кун батпады, Азапсыз 6ip тац атпады. Цайысдан емес ол 6ipan„ Танбады эдш созшен. Керген жод жауга жаудырап, Тамбады тамшы кезшен. Жвыилажаныы дарындас, Ары бар таза балрын жас. Ж андас та дандас, бауырлас, Батырым менщ багынбас! Болмайды жанын бугаулап, Салса да т в и т дамауга, Ж ур еп оттай тур лаулап, Курес пен дызыл жалауда. Ж ур еп атой салады, ДаЬарман халыд санында. Деы берш датты согады, Жолдасда, досда, жадынга. Согады датты ж уреп, Азаттыд уш1н ацсаган. Жер тугел бшедд Бшед1 кулл1 барша адам; Жедед1 Алжир жас туы, Табады бадыт Бухиред. Тодтата алмас тасдынды, Парижде булж уюмет. Арамза не 6ip де Гольдер Цуныдса данын iinyrc, 6cipAi Алжир кен ерлер, Керсотн ж ауга KyuiiH де. Жадтайды эдш со куш п, Бейбггшш бущл дуние. 227
«Тодтат,— деп,— сумдыд согысты!» Тастады уран кушне. А д ниет адал француз, Болмайды фашист задында. Зорлыдты даттап булацсыз, Шыдты ол да Алжир жагыпа. Шыи ойлан, Париж, шып ойлан, Торк етпе oMip тшегш. Жеце алмад емес сум ойрап, Алжирдщ алып журегш! IV О, Ш ырыс, суйдш сешц Жомилацды, Т у еткен адамшылыд ар-иманды. Толдытып, Te6ipeHTin журектердц Дабысы элем кезш, эр уй барды. Алжирдщ жатса да тар турмесшде, EciMi жас-кэршщ ж ур есшде. Дазадтыц Жэмиласы ойлады оны, Кектемшц доцыр самая 6ip кешшде. Царашы, дандай эсем дала буин, Т е п л и н самсатыпты лала гулш. Цадашы, жулып 6ipiH ад тесще, Жупарьш жутшы жадсы алабымныц.. Бухиред oipaK, дырга шыга алмады, Ж утты ол ж упар емес, муд-арманды. Зарыдты тас турмеде тацды кутш, Цолдары гул теретш бурауланды. Ол жатты... ойлан оныц ж ас гумырын ЖаЬанда «Босат!» деген тасты 6ip ун. Ол жатты... Ойлан оныц олер шагын Жауыздар жаладдатты дас дурырын. Париждыц насыд зацы у кin erri: «Олгеише босатпаймыз Бухиредтй
Ж атады мэщч-бади азап шегш, Арабтаы алдыд солай буюл кектП» Тантыпты! Солай ма екен eMip зады, Тэн бе екен Жэмилага кецш зары?! Замены капиталдыц кетер мурдем, А л ж ас ше? Ж асай бермек оныц жаны!.. Ер ж урек ел деп соддап тыншымады, Циялы дыран дусш а дулшынады. Bm efli ол — туган жердщ жазыгына, B ip емес, гул теруге мы ц шыгады. б и ы л г ы кектЕМ н е м е с е т у й 1н Важ ап-ау, кектем биылгы, Кещ лге кеп куй толтырган. Цызыдтап диыр-диырды, TepeMin маржан толдыннан. Кеудемд1 тосып бал желге, Шомылам келге нур шайган. Сауыдшыл суду сал жерде, 0MipiM дандай гул сайран! Ленин кун!, Май куш , Космонавт куш ... той данша! Бшмеймш мулде дайгыны, Шаттыдты жутам топганша. Ш адыман Kepiл дошына, Ж адсы 6ip хабар деп келдь Cyftimni берш досыма, TycipfliM еске еткендд.. Жаудазын жас дыз сонау жыл Азабын тартдан жаланыц. А цы рап дал Fan сорлы Алжир, Ж анын ж еп озбыр нала-муц. Шыдамай б1рад кегше, Жер дауып дулдыд жогалды. Жэмила дыз да елше, Кектем бои кулш оралды.
Аяулы арман осы ед1, Кврд1 кеп азат кундердй TeciHe тадты кешеи, Тере алмай кеткен гулдердь.. Азаттьщ куш , Май куш... Тары да тары той данша! ¥мыттым мулде дайрыны, Шаттыдты жутам тойранша. Ражап дой коктем осынау, Келирген коп куй кещлге. Болсыншы сондай, досым-ау, Ж ердег! кулл1 OMip до! ДОСТЬЩ ТУРАЛЫ АЦЫЗ Достарыы Айдын мен Цалжапга Сонау 6ip сонау Арда дырларында, Баяры жаугерпшпк жылдарында Керемет достыд бопты журт тацданган Koflixiri ата дазад улдарында. Сол достыд келед1 эл1 умытылыай, Ыстыры журектерде суытылмай. ¥рпадтан урпадтарга онеге етш, Айтады заманалар мувы тынбай. Сыр етш оны сулу ацыздарда, ЗКыраулар ад буладтай агызганда, Тындаушы эдш жанра эл 6iTipin, Тобеден токкен урсй жауыздарра. dfrreyip достыд окон галаматтай Б1здерге жеткен асыл аманаттай. Эйтеу1р ол туралы оцпмеш Тындайды дулад Typin дала дарттай. EKi ж ад екш есп бетпе-бет кеп, Цанра дан, жанра жап да, кекке кек деп, 230
Дашапгы дапды майдан жоралрысы — Шешед1 шабар шадты жекпе-жек тек. Дазадтар керд! жаудыц дас батырын, Елшщ ж ас батырын, бас батырын; Астында аргымагы арыпдайды. Ж ат жердщ елец дылмай тас-тадырын. Устшде кок сауыты кебшшдей Долыида дара найза сершндей. Дадайды дазад ж адда мысыд козш, «Кем болмай, келсе екен деп epi Ciрдей I» Келген ж ау кеЫрлшп корсеткендсй, Айдайлап, эжуалап, ел секкендей. Дазадтан дара айрырлы 6ipey шырып, Басыла далды сосын су сепкепдей. Шм бшсш, Аймад па, елде Тшеул1 ме, Таянды дан майданра 6ipeyi ine. Ж алацаш наркескенш жалындатып, А т дойды душпанына дсреу, Mine. Мацдайын адсуппенен тацып алган, Данды кез ушдын атып жалындаран. Kopinren ж ун шекпеннен т у к и кеуде Ажалы дарсы келсе тайыпбаран. Eiu ж ад eKi жасты турды багып, Сот сапын 6ip сурланып, 6ip нурланып. 9некой, басталды, one элемтапырыд, Дос батыр 6ip-6ipiHin жынын дарып. Аттар да аласурып алысады, Tidecin, Te6icin кеп дагысады. Жардылдап отшр дылыш, ушдыр найза, Сартылдап сом бшектер дарысады. 231
...Сэрще бейкам ауыл сацтанбаран Ащы унд1 еспген де аттандаран, Дарбалас жиылган к,ол ортасына Дурдасы, баласымен А цтан барран. Жайдак, ат и ш л сапта тур олар да, Келмейд1 тастай цатцап Т1л орамра. Тунере тшейд1 тек inrrepmeH, «Дудай-ау, царай гер деп 6ip обалра!» Дызынран ei(i ж ацты ц батырлары Дырцысып сатыр-сутыр жатыр eni. А лапат айцай-шура турды толып Дершген кец далапыц атырабы. Дос 6epi ажырасып цайта шапты, Алыстан урандарын айта шапты. А й ц ас ты .. . ¥ м а р -ж у м а р .. . Адамы жоц — EKi жак, шыкдан ойнап байпаса атты. Дазавда дара найза мол цадалып, Ы сты ц цан кеудесш е толран арып. Ж ауы н да жайратыпты 6ipan, 63i — ¥ш ы пты мысык, кез бас домаланып. Eni ж ац Kepfli оларды к,ап кемгенш, Дып-цызыл сэуле шашып тац келгенш. Л ап цойды, цоян-цолтыц KeTTi айцасып, EcTinfli ж ан алысып, жан берген ун. Шашылмай, шьщса-дары тым алыстан, Сапланып суыт келген мына душпан ¥ры ста 6ipT0-6ipTc белец алып, А з цолын цазацтардыц цуа цысцан. Барады цаша уры с сап цазац цолы, Дапыда цаптады-ау деп азап торы, вкш ел еп вцмецдейд1 вцшец жауыз, Gm irin мысык, кездер .мазак, толы.
Адтан да дурдасымен, баласымен Айдасда енш ед1 бар ашумен. Келед1 шегшсем де жещлмен деп, Ел1мнщ бершыес деп даласы кед. Кую ш п южшедо хан-байына: «Заманпыц тап дылдыд деп дандайына! Халыдты доррай алмай, дор еттщ-ау, Тисе де талай таяд мацдайыца. Жарлырын оныц енд1 тыцдасын кш , TipniriH ойлагасын 6ip басыныц?» Кенеттен керд1 Адтан од тпгеши Атына баласы мен дурдасыныц. Eneyi ен далада ж аяу далды, Тусуге ж ау долына таяу далды. «Апыр-ау, енд1 дайтшм, дайтемш?»— деп, Ti3riiifli тежеп Адтан даяулапды. Ойлар ма досы досын ж ат етерш? Тегер ме бала уппн бос эке терпя? Д ал болды бишей Адтап ез атына Дайсысын ыщгесмрш OKeTepin. Жалрыз ул — жалрыз жулдыз, шамшырагы, Сол уппн сан азапда жан шыдады. «Апыр-ау, оны далай тастаймын!»— деп, Ащы тер ауыд-ауыд тамшылады. Келгендей сэби nci жоргектеп, Сонау 6ip еткен куннен ой кетпедд Есшде атда туцрыш отыргызып, Сададты тартуды да уйреткеш. «Адырап далады-ау деп апасы да», Дарайлай 6epefli Адтан баласыва. А л сонда досын тастап кетпекпн ме, Анталап келген жаура аласура? Дос ед1 ескен 6ipre бала шадтап, А т дылып ад таядты ала шапдан. 233
Ж арып жеп жарты цуртты журд! 6ipre, B ip тшеп бацыт-бацты болашацтан. Ж адында жацсы кундер жарыцтары, Ж асырмай 6ip-6ipme сыр ацтарды. Ер жетш, цапды квйлек жолдас болып, Сан циын жорыцтарра 6ip аттанды. Ouipgiq жарты жолын еткен 6ipre, Сол досты жаура 6epin кеткеш ме? Осы ойлар 6ip мезетте мыц алмасып, Ацтанды орай берд! от лебше. Bip байлам 6ipTe-6ipTe белец алып, Бойына цайрат 6epin келед! аныц. «Жолдасты ж ауга тастап, жалрыз цалып, Боламып бул дуниеде неге царыц?» С а у болсам, белде емес не, бала кеп-Ti, Адал дос аф ретпк — дара дени. Осылай ойын туйген А цтан атца К,урдасын мщ гесйрш ала кетп . К уйгы ты п кете барды царагердц Ж алгыз ул ж ау цолында цала бердк.. Осынау epniK жайлы дуылдап сез Женелд! кец кесшген далада ендь Сонау 6ip соиау Арца цырларыпда, Баяры жаугерпшпк жылдарында, Керемет достыц бопты ж урт таиданран KefliMri ата цазац улдарында, Сол достыц келед! эл1 умытылман, Ы стыры ж уректерде суытылмай. ¥рпацтан урпацтарра енеге етш А йтады заманалар муны тынбай.
ПУГАЧЕВ H0KEPI КЕЗДЕСУ А, дудай, дыс аягы болып далды, Цуантып дорыдданды, торыдданды. Алты айдай ауыл кезш асау боран, Адырып аш борщей жорытдан-ды. Экеткен эрдайларга малды ыдтырып, Малшыпы мал содында малтыдтырып. Эр жерде 6ip румырды дарга кемген, Эр уйде 6ip жодтауды артыд дылып. Bipeyflin долдагы бар дарасып ап, 1шЮ8д1 датыгы жод дара су-ад. Амалсыз азаматтар абдырады, Ашыддан ана жылап, бала шулап. Туспеген далыддыдты жеыр eTTi, Ененщ ещреуден eci кети; Зарласа, далды зарлап аш-арыдтар, С ау далган хан мен байдыд neci Kerri?! Керген жод олар TinTi мал шырыпын, Сол уш ш дурбан дылды жалшы, дулын. 0 здер1 мамыд тесек, жылы орында Тандады ас деидЫ н, жар сулуын. Кедейд! дайтеш сонау хан Нуралы, ЭлшеуЫз орындалгап бар мурады. Цайдагы дара табан дазад тугих, Орыстыд Tepecin де тад дылады. Сардылмас-тартылмастай дэулетше Сайма-сай салтапаты, сеулет! дв. Cipa 6ip суеты ж yam жылытпайды Ж ат тугих, жадыпы мен эулетше.
Дазакта шм оньшоп жауыра алар, Мал-жанын epericce шауып алар. Дысылса, сепд1ретш, кещцретш Айлакер аярлыгы тары да бар. Д ул болып алар алтын акшасына, Табынды сайцал цатын патшасына. Нан ш скен кеудесш е хан эйтеу1р Е ш т м н щ дарамайды ак, шашына. 8fiTeyip кысдармастай опыц колы. Бар болса улыгы меп Орынборы... Ерлер жур ызалапа !штеп тынып, <(Enini3 бар олдщ деп, болды коры!» Солардыц 6ipi — ж ш т Кэрш деген Ел iuri epairi yniiH кэд1рлеген, Байлардыц касарысын кэр!менен, Жарлыны жубататын отменен. K yn m re KyniTiciK деп бас урмаран, Элс1зд1 элс)зс1Ц деп басынбаран. Турса да юбесшен кылыш тенш, Айтаты н акикатын жасырмаран. Сондыктан байлар опы кырына алган, Юсщей экесш щ купы калган. Халыкты ц Kaflipfliciu куртура тек B ip себеп таба алмай ж ур, дунпе жалран!.. Болса да кы с аяры, суы к ол1, вк пеш екпек жел1 суырады. KepiMHiK коцыр yfii жыртырынан К етед1 кар ушкынын куы п opi. ...Доцыр уй — коцыр Kyfti арылмастай, Дойды рой тупек замап барыцды ашпай. К у й т 6ip куиделж т! КУ Нрншйк — Дайрыда караспайтын карындастай.
Мал да жод, epic те жод мал шыгатын, Шынымен куп туды ма жашпылатын. MiHe, ендо сол жодшылыд Kecipincn Атапдыд жалшы ж т т , жалшы катын. (Жарына жатдап уйыдтап iprefleri Каран ед, керда ж удеу дур кеудеш. Ж уруге бурынрыша жайрад д эры п , Цысда жш , дурып далрыр, курмелмед1). Бул жодтыд жармасып па жалгыз маран, Апаттай бар ауылра андыздаган. Умггтщ оты мулдем се п ге т ме, Осылай тауыса ма дэм-тузды адам? Bip жадтан даЬарланса датын патша, Bip жадтан ез ханымыз далтыратса, Япыр-ау, дайт!п дана ашынбайсыд, Бар тырнад 6ip сорлыра батып жатса... Отырран от дасында ошадтагы KepiMfli алды ауыр ой тусап тары... Байдаусыз ой желшш бузып 6ipey Есжтен Kipin келд1 со шадтары. Соком ап сонда KopiM жалт дарады, Жазмлмай дою дара булт дабары. Бейуадта баса-коктоп епгеп уйго Kicini дара K03i жен барады: Устшде жыртыд жаррад жат адамныц, Кигеш кен шалбары татарлардыц; Жаладбас, шашын дигап децголетш, Азрана ад талы бар садал далыд. Сырына Tipi жанды бойлатпайды. От шашын улкен K03i ойнадтайды. Жаурынды, орта бойлы, жылы жузд{, Пелендей ботен ойды ойлатпайды. 237
Сек!лд1 жас шамасы дырыдтарда, вдгаде шошу бардай шын удданра. Сыртда сэл дулак, турген дазад-орыс Дайдан ж ур мына т у н п суьщтарда? ¥ р ы ма, тоналран ба, басда ма элде, Турмеден тайып турран дасда ма элде? Керейш , не де болса уркггпейш, Т ап будан келе доймас басда пэле... — А ман ба, жадсы ж т т , — дед! дазад, (Дазадша дайдан бшген ед1 кэзап). Онша бай емес еден уйщ , достым, Алран-ау торлап тег! с е т де азап. — Барымен базар дейм1з. Терлет 6epi. К оп болды бул дазадта куй кеткель Дамаран тыгырыдда тун ек заман Шмдерд1 кемгаш кке уйретпедй— Д еп KopiM ш эупмда алды мосыдары, — K,a3ipri б!здад дорек осы-дагы,— Ол сосын дара шай мен жарты кулше ¥сынды таныс емес досына элп. — А ты ц KiM, дамалган дос тыгырыдда? 031мшд атым — Петр, муны умытпа. — EciMiM мвшд — KapiM. Жылынып ал, Суымай турып мына суыдды уртта... Дазад пен орыс ceai араласып, Э цпм е эдимеден барады асып. KepiMHiK ад к е ц ш н керген Петр B ip тосын ойдыд ш етш далады ашып: — Адылды азаматсыц, тыцда, туран. Ж аныдды ж адсы-ад удтым мудра тунран. Д азад па дулдыдтагы жалгыз рана, K im дорлыд кермей отыр бул датыннан1 1 Екатерина И-патша.
Мордва, татар, башдурт, шеремиш те Патшамен ылги кект1 epericTe. Орыстыд ез кедеш, дазагы да Кене алыай, курес салып келед1 inne. Солардыд 6epi 6ipre досылса гой, Атойлап Москвага жосылса гой. — Солай ма?— дед1 KepiM, езш щ де К едш ш ойран етш осыншама ой. — Ия, солай, Ж еуге елексе талгамаган Yin ж уз жыл кун кешетш даргалардан. Жасайтын отыз-ад жыл буршт артыд. Тырнагын тек жып-жылы данга малган. Туйш ш т ун й мейман дас-дабагы, Ойлады жет1м-жес1р, ж ас баланы. Сершлш сонан кешн айтты:— — KepiM, Тал биыл 6ip дурбелед басталады... Жылындым, жолдас таптыы, сыр алыстым, Ж ететш жер1м дашыд, жол алые тым. А л енд! мен журешн, тад да таяу, Келш тур дош айтысып, дол алыедым. — О, неге асыдтыд, дос, демал жатып, Бар-жодты ез!м1збеп 6ipre татып. — Болмайды, бауырым-ау, шаруа кеп, Эйтпесе кун суыдта нем бар датып. — Ырза бол, барын KepiM жасырмады, Жодтыдтан дара дазан асылмады.
К ун суыц, тоцарсыц,— деп, кипзд! оран Ж улып ап ез тымагын басындары. Донаты «цой» деп ед! царамады, «Д зетур деп, бул осынау даладары». — Ендеше, рацмет, цош бол, досым, К ун ж ацсы KepicKeiiuie арадары. Ол к е т п тацра суцгш, тоцтамады, А лаулап тац нурындай от талабы, «Петрусь, жолыц болсын!»— деп тшеген KepiMi ieiHe опыц коп царады. ПОСЫЛУ Ж аз 6TTi, Kiflipicci3 куз де келд!, Жумылтып цыс цамына дуздег! елдь Ж ыл сайын осы кезде дыр цазаты Табатын дала барып 1здегендь Алатын шэй-суан мен кшм-кешек, Дылатьш керек-жарац буйымра есеп. Сол уппн сатар малды торытатып, Базаршы беретшдей тпын косеп. Б ул цазац барар eni бпыл да оран, Болмаса жай-жагдаят цимпдаган, Оралда, Тузтобеде, Орынборда Басталып 6ip цантопс тыйылмаран. Ел inn flypnireni, еледдейдй «Шырыпты ж аца патша ерен дейдь Кедейге кереметтей цамцор екен, Байлардыц жерш алып берем дейдй Х ат арнап цазацца да сан жазыпты, Жоцшылыц жайыца деп хан жазыцты; Тарыпан тусгрем де Нуралыны, Таратам mo6i шуйгш бар жазыцты».
Ол рас, шыдты патша Петр деген, Жарлыга жарлысыд деп жешрмеген. Кдмалды ап, дворянныц басын дадса, Жылаган ж емр менен ж еи и ге кед. Ол 6ipfle: «0лт1рмек боя К атька1 меш, Цаматып жауларыма жатдан едд Цутылып дашып кетпм, ещ д узамай Отырам ез1м барып тадда»— дед!. С ей тп де Ж айыд бойын жагалады, Ауылды, дамалдарды аралады. KoTepin куреске ежет дазадтарды, Дулатты Орынбордыц бар алабын. Цадпасын дабысына ер ашты дала, К,орыдты Петербург, Москва да. Ушшпй Петр eni екен Tipi» Деген сез кезд1 элемд1 тасдындана. Шыныпда Петр оныд ацыз аты, Пугачев Емельян — нагыз аты. Патшага дарсы шыдты халыд уппн, ЖаЬаннан жойьшсын деп жауыз аты. Оралдан дацд жолын бастап дыран, Кед бантад Руcine тастапты уран: «Кулдыдтая дутдарам да шаруаны, Бал салран сырлы аядтан ас таттырам. Бостандыд euepcMin бар журттарра, Ж адсы eMip нурын дуяр зар жутданра. Ер маган, кедей-жарлы, дуан сосын Байлардан дылышыца дан жудданга. 1 К а т ь к а — Екатерина II. 241
Аласы ц мал деймнйд, жер дейм кщ , Цайтпайды айтданыпан мендей шсщ. К етерш , ш айдасда шыд, долга досыл, Арналсып азаттыдда селдей купйд!» Манифест барша тшде таратылды, Сездер1 сершгендей дара тундй Ж адсылыд леб1зше дала жылып, Цалтырап дайарынан дала турды. Дозтады K iin i Ж уздщ 6apiH мулде — Байулы, Ж еируы , Эл1мш де. Ж иып ап жаладдагап ж1йттерд1, Жарлыцты одн и шыдты KopiM, MiHe. — Ж тттер, Кедей десе, кедейыцдер, Иуралы эулетше егейсщдер. Б а с Tirin бадыт уппн барамыз ба, Ж од элде ж атамыз ба, не деййцдер? — бз щ н щ ойыц далай?— деда 6ipi. — Т у р а айтсам, мадсутым бар мепщ ipi. T a n осы ереуш ге ерем, жедем, Т е к сонда тазарады елin Kipi. — Ендеше 6ia де кеттш саран epin, Жолымыз жыдпылы жод сара дедш. — П атшадан enriMisfli 6ip алайыд, Турранда осындайда шама келш. Ш ерудщ алдындары шара тынды. Сарбаздар серт байласты, ж ар ah урды. Егелд! найза, дылыш, од жонылды, Ж ел жетпес жуйрш аттар жаратылды.
KapiM: — Ереушдщ epi,— ледд— Текенщ дэл тубшде кершед!... Сонымен самсап шыддан далыц сарбаз А т дойып солай дарай тегшеда. Ж агалап Ж айыд бойын тустак жадтан Ж Ыттер келе жатты туст1 шадта. Henip ел тещрегш дамалаган Теке де сонда кезге туст1 шадда. Пугачев отыр унм з шатырында, Достардыц дулад турш адылына,— — Цаланы дайткенде де алу керек,— Деп туйд1 Овчинников адырында. Тосыннан 6ip шабарман Kipin келдд — Кердок,— деп,— жадындаган ж т т т е р д ь Бйшейкйз досымыз ба, дасымыз ба? — Ж урщдер!— деп Пугачев буйрыд берщ. Б ул кезде К эр 1мдер де таяп далган, Секшд1 суыт жур!с аядталган. Белш ш кеп досыннан шыддан 6ip топ Буларга таддангандай дарапты алдан. Bipeyi даба садал, далыд дабад Келед! сарбаздардыд санын барлап. Астында ад боз аты ойнадтайды, Ж1берсе, жуйткитшдей арындап-ад. Eni ж ад бетпе-бет кеп аялдады, Жагдайды KepiM eai баяндады. — Царсымыз датын патша тагына б!з, ^азадты ханы дорлап, байы алдады... Тутыгып турып далды KapiM кенет, Тесш ш ад боз атты элиге тек. — Петрусь! Сенбшщ бул? — KepiM6icin! . Ж еттщ -ау кезде ыынау дел 6ip керек!— Аттарды тебшш дап осы шадтар. Айдасты 6ip-6ipiMeH дос душадтар. 243
Тацдана кез ж уп р т ш eKeyiHe, М эш сш мына сырдыд тосты саптар. — О, ж уртым ,— дед! П угач сарбаздарра,- Ж адпын тек жер! ж од пен малы аздарра. Патшамып мен ymimni Петр деген, Ы рзамьш ездершдей сабаздарра. О, журтым, жардын сеш ц болашарыц, Мен оран семсершмен жол ашамын. 0з1ме сеи гетм д ей сенем саган, бзщ мен бегеттерд1 6ip асамын. Коргммен ашына дос болгам кептен, Ол м е т еткен дыста донад еткен... Айтпадшы, oni менде тымагыц бар, К иемш тары талай боранда вктем. Сен ещр менщ жадын некершсщ, Мерейщ ханнан бетер кетершсш. Ж тттер, ал журщдер, тойлайыд 6ip, Алдары ж ещ стердщ оты epinciH. Барлыры долга дарай дадам басты, Аршындап аргымадтар ала дашты. Шеремшп, казак, татар, башдурттарга Д азадтао бары достай араласты. А рада o r r i сыррып 6ipep апта, Дар жауды, оранды ж ер тугел адда. — Тэуекел, Текеде де тойлайыд!— деп, Сан ултты сацлад эскер мшедо атда. Ш ыдты 03i П угачевтщ шалдып алра, Астында ад боз аты ацдылдаран.
Басында тулш тымад, усте шекпен, Цолында жалад дылыш жардылдаган. Келед! nenepnepi кеш трек, Kettinin; жуз1 жудеп, к е т гурлеп. Келед1 KapiM, эне, над ортада, Ж еткепдей мадсатына ко pin йрлеп. Гурсшдеп доп зулатты зсцб!ректер, Туды сэт дала ж адда енда беттер. Астында кок тутш нщ лап допысты Пугачев бастаган Kin ержуректер. Солдаттар санын сорып дапаланды, TyTinneH дел кездеп тук ата алмады. Таянды атты, ж аяу шаруалар, Бузылмай, шашырамай датарлары. Лезде-ад Пугач долы даланы алды, Бершмей жалгыз рана дамал далды. Гарнизон жасырынды соган Kipin, Таусылып одап басда амалдары... Болгап жод атыс тугел 6iTin элд Кеткен жод од-дэр! nci, тутш ели. Сонда да дала халды нан-туз устап, «Экелеп!» Пугачев™ кутш алды. Баоталды улаи-асыр мереке 6ip, Жарылды эр дорада береке нур. А рылды отты шарап дуылдатып, Экелдг эз!л-оспад, келоко жыр. Пугачев кед дастардан басында-ды. Тауыпты керме дасты ашынаны. ¥ялып Устинья дарауга оран, Ulenire ад дидарын жасырады. «Таппаспын мундай сулу таддасам да, PycbTi уш айналып шарласам да.
Осыран уйленем»,— деп батыр inrreft, Д уш адтап дояды оны апда-санда. Дыз-дары сыйлап ввш суйген ерд!, Б е л п а з 6ip рахат куйте келда. (Ш ынында кеш ш рек бул eKeyi Той жасап, пеке диып уйленгеп-д1). KapiM де бую л ж уртты ц ортасында, Адами ад ж урекпеп ол тасуда. Дамшысын домбыра рып ауыд-ауыд, Д урбы ны д орындайды долдасын да. Созылды сауьщ солай тац атдапша, Шеркеуге жалдынын кун жалатданша. Сол кунп далыц халыд дуапышын Еш адам тауы спас ед сапап далса... П угачев ертещне oMip бердд Алдырып Овчинников камш ердь «Дамалды дуртасы ддар енд1 ездерщ, Долдасын бул icTe де тэц1р елдй Мен оз1м аттанамын Орынборра, Алдымен алу керек совы долга. Ж у ге н а з ж!берме тек ж т т т е р д д Халды дныд дамдоры бол, соры болма!» Cepiri: — Д уп болады, еке,— деда, А тд оспш ад бозды ерттеп экеледй Эдеш шадыртумен ж еткен KapiM Даруын, кшмдерш впереди Оран да 6ip ж ур есщ деген едд Болды aaip сарбазымен ерен epi... П угачев Оралымеп дош айтысып, Орынбор дайдасыц деп жопеледи ДАМАУ Орынбор дыстай ерлер дамауында, Адам кеп, тамагы жод — талау мунда,
Цалмады TinTi жылды, сиыр турсын, Болыаса аздап эскер дарауында. Таусылды ж уртта малдьщ Tepici да, Ауысты эршм етш, Ke6icme.— Дуырып жод1 бэрш, жиренбедд Аштыдтан куптей болды Ke6i iciHe. Генерал сыртда эскерш шырармады, Булш ке досылар деп кумэнданды. Ыаразы болран дала тургындарын «Келед! кемек!»— деумен ю л алдады. Сан рет атой салып шадданымен, Боратып 3ea6ipeKTi атданьшен, Пугачев ала алмады Орынборды, Шыгыннан басда cipe тапданы кем. Ол жаца шабуылра асыдпады, «Дурью,— деп, ж ауды д тугел ашыдданы; Gai де бершед1 генералдыд, Жердемнен кудер узш дашыдтагы». Сол оймен жолдыц бэрш ол бадтырды, Bip келш келе далса, тонаттырды. Даланыц зэресш ап доймад ушш, К ун сайын зецб!ректен од аттырды. Цалага Kipin жансыз ж ш ттерд Халыдты тынбай кунде упттеда. «Сорыссыз берйнддер патшамызра, Эйтпесе саламыз 6ip булпо»,— дед!. Ныд устап Орынборды дыспагында, Бекшд1 Пугач Берд! дыстагына. Жан-жадда адамдарын аттандырып, Бермсд1 eni6ip маза душпанына. Чиканы Уфа ж адда женелтедд Котер деп жатдан байтад кед елкеш', Аралап Хлопуша заводтарды,
Од-дэрд зецб1рекке кенелтедь Орынбор, Гурьевтщ арасында Дазадтар болды кузет эр асура. Белшектеп, патш а ocKepia туре дуып, Шамасын келмрмейд! жапасура. Эйткенмен П угачевтщ мол к ереп — 1шер ас, мшер келш, мал дореп. Болмады ein6ip хабар Нуралыдан, JKi6epin ж арлыд-буйрыд кел деп едь KapiMre айтдан соны ашынып ол, Алдаган арсыз ханра ашуы мол, — Тудымын дуртаы,— деген,— eaiM барьш, Ж ад болса Москвара ж асырын ол. — Петрусь, дуларыц сал,— деген KapiM,— Tan маган хан epici ерен иаят; Т у л ш н тш кетер1п экелейш, Дарсы лы д дылар болса, келед! эл1м. — Ендеше аттан тездеп, батыр iHiM, Жауыдды ж ас дурадтай жапыр, шш . Алыста болса ханныц оз жылдысы, А ла бер айдап малый жадыныныд... Сонымен KapiMre ерген жиырма ж ш т Оралран eKi-уш кундей дырда журш . Экелген уш ж уз жылды ушр1мен, П угачев алгыс айтып турран жылып... Орынбор бершмед1 диналранмен, OniMini, шала-жансар куй далганмен; К утед! Москвадан кунде жэрдем, Дарайды дара ж олга кунде арманмен.
