Естерш жиып, есшей-есшей, маужырап, Адамдар тугел уйкыга кетп калжырап. Булактьщ басы, буйыгы вскен бал курак, Багады сыбыс, естшер емес эн 6ipaK- Жартастар жатыр жаланаш тастап кеудеш, Сайларда, мше, сарыла-сарыла шелдедг Мазасыз булак манайга тыным бермеда, Ансагып бэрш Дарига-журек келмедт HeciHe к елст, эн салу оган мактан ба, Не жетсш, uiipkiri, Heci6e кушып жатканга. Heci бар оньщ жепм мен жеыр, картгарда. Не жетсш, илрюн, темек1н1 орап тартканга. Жат кездер, меню, жазгырып оган карасын, TyciHciH бе олар eai мен Tipi арасын. Жарайды сол да, Жаныныц басты жарасын, Жадырап ецщ, жалыны бойга тарасын. Дарига-журек HeciHe ещй салсын эн, HeciH алды оньщ, Журекке ине шаншыган. Не тауып ед1 кез(нен тамган тамшыдан. Не тапты эннен кещлш ыцги жаншыган?! Кутпендер, таулар, Дарига энге сагтмайды, Жартастар, кутпе, Дарига даусы бармайды. Кутпендер, сайлар, кулюмен енда алдайды, Халкыньщ yHiH сауыкка ещп арнайды. 252
...Осы 6ip ойлар тун сайын м е т езедц Бойымда каным - тулаган таудын езеш. Жанымды мен1н женгемнщ даусы кезеди Журепм упып, калгандай жеттм сезедь Шепшабыс едь Крсымыз турган шаткалда, Уйкыдан кауым жанадан турып жатканда, Дарига-журек ботадай келш боздады, Бозарып турып, бозарып аткан ак танда. Тындаган жан жок, езшше журттар дурбелен, KiMflepi сейлеп, KiMnepi урсып юмменен. (Кауымнын мундай катыгездтн бшмеп ем.) Айгай мен кайбар, айналам Teric гулеген. - Тан атпай жатып ойына Tycri элдене? Сайкалданба ендй ушади eiuip, кар неме! Сумдыкты бастап, тан атпай жатып зарлама, Ymwii euiip! O ripiK зарлап апдама! - Пэруэрд1гер, албасты ма 03i, nepi ме?! Эруакты мына ит оятар болды-ау кершен. Дарига-журек, мына журт сенен жер1ген. Комrani жатыр эшнш 6ipre сетм ен. Kypciiiin апып, к у т р е н т K e rri тау мацы, Багытын бузып, буптгагы Ай Tepic заулады. 253
Тигендей буй!, кен жайлау к ейт, аунады, Дарига-журек дамылын таппай, лаулады. Жайлауды тастап, жапырлап ауыл кешкендей, Шатырлап барып, ошакта отгар ешкендей. Азалы 6ip ун, аяулы жауы женгендей. Азалы 6ip ун, арызын к т г е шаккандай, МезгшЫз куз кеп, мерейд1 туман жапкандай. Мекенш тастап, мезплс1з кустар кайткандай, Коныр каз эн сап, коштасып бара жаткандай. Кьфшындай солган, кызгалдак гулге бур жарган, Курайлар сынсып, жоктау сап кула кырлардан. Азалы 6ip ун, б1рде мун-кайгы, б1рде арман, Азалы уннщ астында жатыр бул жалган. Дарига-журек лапылдап барып басылды, Курен кун келш, мойнына таудын асылды. Bip белден сонда, бригадир келд1 ашулы, - Тездет! - деп, журттын дегб1рш эбден кашырды. TipniicriH кун1 TipniKTiH сэнш сыргьпты, TipniimH куш TipniicriH энш кылгытты. Жалына аттын 6ipeyaep жасын ыргыпы, Bipeyaep жасын бетшен томен жылжытгы... - Кьшызын бугга тэгп екен, куйшы, тентепм, 254
Айызым канып, imeftiH бупн иен тепн. Женгемде кез1м, куд1ктщ бултын серпемш, БелпЫз маган Кециим 6ip куй шертедк Ерншде онын киыгы MeiiiH кез1мнщ, Елестеп Kerri кылыгы баглан-козымнын, Крзыма сусын бергендей болып с е п ти м , Лас ойларды лактырдым мулде, безшд1м. Сырлы тостактан сызылта сорып болды да, Сызыла 6epin сырганай турды орнынан. Аяныш кезбен, абайлап карап сорлыга, Ж1гер1м жасып, Кециим сонда болды нан. - Тентек, сен отыр, атынды туса, аттаиба, Тас жуа т е р т келешн ана шаткалдан! - Дем алсач erri, несше сонша жел1ктщ? - Тентепм мешц... TyciHecin бе... жержшн... (TyciHe алмагам, жер1кп кашан KepinniH.) Онаша жалгыз отырмын жумсак макпалда, Коямын карап, женешем кеткен шаткалга. Онбаган ойлар оралып жатыр кайтадан, Сонау 6ip еткен, сонау 6ip суркай шактарга. Везшем одан, кермед1м оны, бармадым, Bapi де суду, сулулык толык жан-жагым. Карагай шырша, капталдан купай каулауын. 255
Тунгиык кекте кыранныц кара самгауын. Сайлардан создан самалдьщ кара салкынын, Тандайга уйып, гулдердщ мына анкуын. Бу шашып, энеу Kapi жартастын балкуын, Жасыл белдердщ, жасырып бэр{ шалкуын! Жарык дуние-ай, жаным-ай менщ! F аж апс ын! Fажапсьщ, ппркш! Амал не, тезсщ, аз-аксьщ... Кузар жартастан орамал кер;им булгаган. - Кош бол, тентек!.. (Эзшдеп, cipa, тур маган). Кок кейлек керд1м, калыктап куздан зулаган, - Кош бол! - деп, - Тентек... - шуылдап уж тынбаган. - Кош бол! - деп тастар хабарлап жатгы жан-жазда, Негылган сумдык?! Дарига ма элде аруак па?! 0 те алмай калдым, жете алмай калдым ар жазда, Дарига-журек ¥ш ты да кетп аулазда... Муза деп атап, акындар гибрат кылатын, Сол екен - менщ nepiurre жырым, муратым! Дуниенщ мынау кабагын багып туратын, Дарига-журек OMipre берд1 6ip акын... 256
8. КАНАТТАРЫМ МЕН1Ц ...Сол жылдардагы согыс курбандарыньщ отбасыларына арнаймын 17-667 Bapi де майдан уипн! Осы уранды, Медет кыпбукш кауым жосытан-ды. Шабындыктар айрылып шалтышыдап, Дихандардын еркеказ косы калды. K erin жатыр 6ipeyaiH бауырласы, BipeyfliH бас Heci, ауылдасы. Канырап, м елш ит тек карап турды, BiTnereH мектептердщ кабыргасы. Жок болды жана мектеп енд16i3re, BiineK калды, (кырсыкты кердщ1з бе?!) Сонда барып ойнаймыз сотые ойнын, Сэбим1з, дэнене жок кенйим1зде. Атысамыз, Чапай боп шабысамыз, “Bi3” болып, “нем1с” болып алысамыз. Дщкем1з курытанда уйге келш, Дерт1мен шешейлердщ табысамыз. Осылай енген б1здщ 0MipiMi3re Баяты болып еткен согыс акыз. Бартугын exi досым, exi iHiM, Exi Анам, exeyi де exi Кушм. Мал дегеннен жалтыз-ак кула купан. Каскасы бар астында кекшшн. Exi Ана, ек1 тана дос болатын, Exi iHi, кула купан - кос капатым. Жет1 жет1м суйешп 6ip-6ipine, Кайгы дейтш канырап бос калатын. Мен канатсыз емес ем жаралганнан, Жалтыз жаяу да емес ем каран калган. Жаным суйген жаксы атты капатым деп. Канат алып ушкан ем адамдардан. @Mip озды. Отыздан api аттадым, ¥шып келем, келмейд! тагаттатым. Кандай ед1?! Кайда жур?! Кайда Kerri?! Менщ мамык балапан канаттарым? 257
Куздары кулаш урган кекте кунге, Алып таудыц аулымыз бектер1нде. ...Куландай кунаныма курык тус-ri, Согыстын ен алгашкы кектем1нде. Сэби ем, шын кайгырып улгермеген, Жалачаш-жабьпсгыкты мш кермеген. Жарысып 6ipre журд1м кундерменен, Жаигасып 6ipre уйыктадым тундерменен, Сэби ем зор ем1рден дым кермеген. Жылгада журдж ойнап аулактагы, Жылкы жатты кашада тау жактагы. Bip топ адам 6ip асау ортасында, Карбалас коршап алган каулап бэрг (Кутылмас бугалыктан жылкы малы), Шу асау кыл арканда кылкынады. Босанбак боп шалмашы такымынан, Торга тускен торгайдай булкынады. Кез алдымда шалмашы ппренгеж, Жакындады асауга Gipeynepi. Кос кулактан 6ipeynep тукырта устал, Bipeynepi тентеюз жугендедь Соншама атбеплер ортасында, Кунан емес, куланнан коркасын ба? Жалына кеп жармасып пысык бала, Каргып MiHfli асаудын аркасына. Тастай алмай устшен “батыр” улды, Асау 6ipa3 элек боп атырылды. Жылкышы карт балага дем бередк “Тарт т о п н дь босатпа такымынды!” Карысып калды бала куламастан, Кенд1 асау ауыздыкка шыдамастан. Кенет менщ жарк етп кез алдымда, Кекш култеленген купакаскам. Кос курбым кос жагымда канатымдай, Алды да ушты арланды согатындай. Ушеу болып уштык 613, ортада мен, Нагыз 6ip жауды шауып алатындай. Таусылмаган табы бар була куннщ, Лзгш ш е оралдым кунанымнын. Тай ашуым тулап 6ip ен бойымда, Шем1ршепн шайнайды кулагымньщ. Бойды кернеп барады ангал купим, Кайткенде де калап тур жанжалды iuiiM. 258
Жылкышы карт мырс eTri миыгынан: “Карай гер зэнталакты, малжандысын!” Журепмнен карт ce3i шокып алып, Тур ед1м мен ызаньщ оты жанып, Жем wiciH сезгендей куда купан, ИгскеШн кеудемнен окыранып. “Уйрепп бер деп сенен сурадым ба. Не экеннщ куны бар кунанымда?!” - ...Пысык бала куланы мытып ед1, Атылды асау. Мен калдым жыладым да. Шаужайынан айрылып калганымда, Эзт-оспак гулед1 жан-жагымда. Сайкы-мазак тургандай болды каптап, Букin сонау таулардын ангарында. Шарт сынды шанагынан шыдам деген, Калайша кек кайырам жылауменен?! Кос канатым - кос досым, ойда ушеум1з, Жарыса уштык самгаган кунанменсн. Омыраулата оскыртып Кектецбшн, Артымыздан санк етп ектсм 6 ip ун: “Ей, mipiK! Кай жет! атан керш ед1, Атгыны жалу куып жеткендИн?! Жогал былай, жотаннан таспа алармын! Ку аяк, куйтгайыннан кашкан арын. Жалгыз сенщ басыца тускен ic пе, Жаны кайтш шыдап жур баскалардьщ?! Кун еткен экен ceHi бупа кылган, Жанынды шыгарармын купагыннан! Куийм1з жетпей жатыр, сокага шык, Касымда болсын десен купа кунан. Карай гер, каршадайдан жынданады... EKi б1рдей шешенд! к1м багады?!” Кайырып yuieyMi3fli коска экелд1, Шолак кол бригадир Курманэлг II Анызак. Аптап ceyin турады аспан, Аныздарда канбактар жур адаскан. ...Бала неме бар куш in сарка тартып, Арып б!ткен астымда кулакаскам. Арып б1ткен жануар майысады. Жетектег1 жауырга ойысады. 259
Куйтгай байгус камытта мыкшиганда. Денем муздап, кабыргам кайысады. Беу жастык-ай! Сезбейдьау кулаганын, 5ip камшы сапдыртпайды куда жаным. Азаптан куткарайын десем даты, Таба алмай-ак койганым 6ip амалын. Басын тежеп, пэле сол салбыраса, Соп камшымеи сокашым салды канша, ...Кушрешп дуние кетер ед1-ау, Егерде адамга уксап мал жыласа. Пысык бала сум ед!-ау ойран белек, Ойлаушы ед1м кас душпан койган ба деп. Жаным к е л т алкымга тыгылатын, Арыктарды жауырдан сойганда кеп. Суйсшетш соп камшы ыскырганда, Кумар efli кулшына куш кылганга. 1штей нелер каргысты жаудырамын, Тэщршщ таягы туск1р жанга. Каныпезер, жауыз деп аталгандар, Сокыр куштщ торына матапгандар, Адам деген сез1мнен тумады ма, Кайдан гана жаралган катал жандар?! ... Куннен белек тушр жок шар аспанда Самал да жок саялап, толастарга, Келбей к е л т кекжиек тецкершген, TeHipeicri коршаган тау-аскарга. Жатыр таулар, кемедей кайырлаган, Жатыр дала, элдене уайымдаган. Жатыр 6api, жатыр 6ip сал TipiuiniK, Жердщ тесш уыстап айырылмаган. Шошымаган, т1рл1ктен жасымаган, Жатыр ауьш 6ip-6ipiH асыраган. Б1реулердщ TyriHi тузу шыгып, Б1реулерД1Н TyriHi шашыраган. Бэр1 жатыр кимылдап, ani елмедк 0 л i елмейд1, елмейд1, дэлелдедй Осынау тыныштыкта сену киын, Кыргын боп жатканда элемдеп. Сену киын кыргын боп жатканына, Адамды адам аяусыз атканына, Сену киын уры кеп тускешне, Байыргы Багбан-Отан бактарына, Сену киын карауыл болганына, Нелер гумыр фашистщ октарына. 260
Алайда абыржу бар жерде, аспанда, Дарига-ай, дуниеш шер баскан ба?! Тату елге бул тажал кайдан келд1?! Таршылыктан кездерш енд1 ашканда. ...И е ф дала. Анызак. Арык келпс. Бар куатгы бойдагы алып 6epin. Турендейнт сокамен ecKi анызды, Арыктармен кыбырлап барып келт. Жырта-жырта туш нп, тозган аныз, (Куш шамалы, тынга кол созбагамыз...) бшпесш деп экелер салган i3i, GfiTeyip козгаламыз, козгаламыз. Козгаламыз багынып 6ip агынга, Козгалады жануар кунаным да. Соп камшысын жыландай ыскыртады, Пысык бала соканьщ кулагында. Сыртылдап бар cinipi, таспалары, Кулакаскам камшыдан жасканады. Домбыраньщ ш елнд ей созылады, Сорлым менщ су болып кас-кабагы. Куйттай менщ курбым-ай! Канша амалым?! Муншама азап мен саган ансамадым. Арка-басын тер басты. Сезд1м мше, Канатымньщ б1ржола шаршаганын. Бар куаты бфтш деп ойсырауда, Жануар гой т ш жок жэй сурауга. Bip пыскырып, кекипн сшке тастап, Дэрмеж жок купагын кайшылауга. Токтады, зор KypciHin алдыдагы, Кшт турып козгалыстьщ калды бэр!. МезплЫз yciK урган жапырактай, Bypicin кос кулагы салбырады. С е н т к е тт барады эл-шыдамым, Элденемен элек боп жаншыламын. Пысыктан корыктым да тунгыш рет, Канатымды аямай камшыладым. Кайыс ерме бауырын тшмдейд1, Еш кимыл жок, буыны д1р1лдейд1. Каргып Tycin, карасам кездерже, Баягы от, баягы ушкын бтш бейдг 261
Урей кеулеп Kerri де тагатымды, Камытынан босаттым канатымды. Соканын кулагынан айырылмай, Состиып со 6ip соткар бала турды. EpiH алдым. Ceprin 6ip сишнбедц Астынгы epHi сол гана булкщцедг “Ештене такалган жок, абыржыма!” - Дед1 де пысык бала кунюлдедг “Пысык, пысык” дегенге эуестене, Аяйтугын жэЙ1жок эбес неме. Купаным тур, уксайды калт-купт епп, Аягын тэй-тэй баскан нэрестеге. “Пысык-пысык” дегенге кораздана, Кокиланып карайды Ораз бала. ...Жануарым сенделш барды дагы, Cepefiin купал туей бораздага. Киылып кетп менщ ерке арманым, Сезшд1м канатымды орт алганын. Куйындай куйкылжыган купа кунан, Курыды, туягын да серпе алмады. Кекшнен сипаймын байгусымды, Кандай эсем каскасы ай муандй.. Бел1м менщ бес1ктен шыкпай жатып, Беймаза OMip, мшеки, кайгы усынды. Бар элемнщ кайгысы 6ip басымда, Ещред1м, ешюм жок сырласуга. Кос бауырым, кос курбы касымда жок. Кос анам жок жетеу боп мундасуга? Пысык Ораз, уш жауыр жубатпайды. Аскар таудай басыма купал кайгы, Бар ещрдщ аптап пен ацызагы, Тек менщ аркама кеп шуактайды. KiMre керек шырылдап жылаганым, Сардала сагымымен 6ip агамын. ...Еске тусш экемнщ влгещцп, Сез1нд1м корганымнын купаганын. Сезшд1м майдан болып жаткандыгын, Сез1нд1м сор келгенш бактан бурын. Сол сэтге сену маган киын ед1, Керем деу келер танньщ аткан нурын. 3ia батпан уайыммен жаншыламын, Кез1мнен буршак жауды, аршымадым, Кол-Kecip адамзатгьщ коз жасына, Куйылып жаггы менщ тамшыларым. 262
Сезпвдм: муц-наланын кешш керд1м, Сойканын сотые салтан кеарлердщ. Колдан келер айла жок, косылдым тек, Хорына жетсмдер мен жеарлердщ. Шыгармай шар аспанды шырагынан, Анызда жатгы жайрап куда кунан. Канатым мертжкендей сезшемш, Жаулардыц маган аткан 6ip огынан. Кун батты. Таудын басы кантапады. Канталап кепке дейш таркамады. Калдырып кунанымньщ канкаларын, Жаяулап ер-токымды аркаладым. Журш келем... Ж1гер1м опырылды. Ашу да, айбат та жок сопы гурлы, Журш келем кайтадан жалтайын дсп, Калдырып кеткен кеше окуымды. Булыцгыр... Болжай алман алдатымды. О, eMip! Ала керме арманымды! Бэрш сезем. BipaK та сезшбепшн, Bip-ак сэтте ecefiin калганымды... III Шешей Ka3ip шаруа басыбайпы, Эжем огыр тастап ап насыбайды. Кайран калам. Апырау, неткен берж?! Жалгыз упы елее де жасымайды. Бшмеймш боздауы ма, елеш ме, KynipeHin ермекке тенед1 кеп. Кешл айта келпреш келгендерге: “Ke6iH KHin кетпеген келедГ, - деп, Кайраттана ермекке тенед1 кеп. Кос iHiM жур, 03ipre ес бшмейдк Киындыкта ес бшмей ессш мейль “Кебенек KHin кеткен” экем1зден, 0лд1ден баска хабар есплмейдк Кайырым жасап касымыз, досымызта, Kanepci3 журе 6epin касымызда. 263
Кайран экем тым курса жеш тузу. Жэй да сапып берм егт басымызга. Ел баскарды. Кауым боп колдасты ель Bipi дос, 6ipi бауыр, жолдас дедь Бакандай 6ip ауылды билеп турып, Bip уй жасап алуга болмас па efli? Бтмеймш, арланды ма, алданды ма, Дуние опа етпесш ангарды ма? Эз1рге эзер-эзер тур калкиып, Экемнен коз токтатар калган мура. ...Кос досым тур касымда - кос канатым Кос журек тур мешмен кос согатын EKeyiHiH енгенде ортасына, Кулазыган кецш м хош болатын. Кос досым, кос канатым Кайрат, BepiK, Мал-мулкш коспаса да айдап келш, Элдерi келйлнше экеаздер, Элек боп жатыр маган кайрат 6epin. Тасташы, неге сонша уайымдадын. Ал менщ басы бутш тайымды алгын. Кунаньщнан артпаса кем туспейд1, Тайымды алгын! Куаныш тойында мш. О, достык! Неткен гажап сез1м едщ! Ет журектщ езшмес Ke3i ме бул. Кос канатым турганда колтыгымда, Езшемш неден мен, безшемш. - Естерщнен айнадцым, шыракгарым, Осылай 6ip-6ipinai жылатпагын. Осынау елге тускен кара кунде, Осылай 6ip-6ipiHe шуактагын. Bi3fli койшы, б1здщ кун талу калды. Куш кетп, эл таусылып баяулады. Кел1ктерщ турганда, каргаларым, Жолга тастап кетпендер жаяуларды!.. Назарымды осы унге тоса калдым, Тунгыш керд1м эжемнщ босаганын. ...Куйын согып етп де, желшцда жел, Солкылдатып дгнгепн босаганын... Эжем сезш эрй-е жалгамады, Ke3iH суртп корсетпей, арланады. 264
KepiHin тур: кезден жас парлаганы, Кажыганы, T83iMi калмаганы. Танба тур еткен куннщ вершен де, Кашангы шыдай 6epciH Kopi кеуде. Дарига-журегшщ дактары бар, Келмейтш бул ем1рде дэршеуге. Кашангы шыдай берсш rapi кеуде?! Жок! Б1зге орнаган жок заманакыр! Жене алмады жендет те, нала батыр. Кан майданнан хабарды жш естимгз: “Б1з женем1з! Жау кашып бара жатыр”. Суренс1з кун етуде, суренсis тун, Журт yMincep. Кунелтпек тшеушз гам? Журт умтсер, yMincep достарым да, Мен 6ipax ренЫзбш, кудеус1збш. Кундерге кун, айларга ай жалганады Жалган ум1т жанымды алдамады. блдщен баска eui6ip хабар да жок, “Кебенек киш кеткен” жаннан ani. Кылаулатып кыс та тур, кыраулатып Кыраулатып кетед1 тумандатып. Эжем жатыр тесекте ал устшде, 0 л i бггкен байгусым тумауратып. Тыным бермей бишара жамбасына, Шешем жур Сол езш щ шаруасында. Жес1рл1ктщ жабынын мойнына ш п, Желлш жур турмыстьщ арбасына. Жалгыз гана Heci баспананын, Жалгыз соньщ багамыз кас-кабагын Жалынады ол маган, жабыгады: “Каргам менад, окуды тастамагын!” “Тастамайын окуды аш капганда, Катерл1 кун катыгез басталганда. Тастамайын окуды, умгг тулга Булан е т т бултарып кашканда алдан. Тастамайын окуды налыганда, Тарыгарда, каукарсыз арыганда. 265
Тастамайын окуды, Tepi шалбар Борбайымды кантарда карыганда. Тастамайын табаннан сыз еткенде, YciK урып кулагам тыз еткенде. Тастамайын окуды, жеЫр анам, 0 л i зкенщ eni орнын кузеткенде. Токым-тесек, epiMfli жастанайын, Тастамайын окуды, тастамайын! Ант етейш алдында, алан болма, Жастайынан куарган ак самайым!” Осы ой турган. Онда мен айта алмагам. Bipaicra ipeniMHeH байкауда анам. Тапкан сурап кынкылдап eKi йнм жур Уйректщ баласындай байпавдаган. ...Жок! Б1зге орнаган жок акырзаман. Сары аяз да жецбед1 сакылдаган. Эке, сенщ ешкен жок тупнщ де, Озщшз елген де жок катын, балан. Тек эжем... Эжем байгус киналады, Саган деген у м т н тыймайды элл Сыбырлап атынды этап шакырады. Cips, ceHi бул ем1рден кимаганы. 0л1мге кимай ceHi жатыр ani, Сыбырлап жш-жш шакырады. Саргайып куннен-кунге бара жатыр, Секшд1 сэры куздщ жапырагы. Ербендеп ею колы карманады, Байгустын козгалуга калмады эль Еамде эль Эжемд1 елершде, Кез1мше корил шалдын алдаганы. Жаткан-ды тупЫз, терен сандыракта, Одан саса коймады шал 6ipaicra: “Балан Tipi, Tipi екен хаты келдь Кинама енш жанынды калжыратпа...” “ Бэсе... Солай... Кебенек к и т кеткен”, - Дед1 де, 6apiMi3fli суйin бегген, Мазасыз жан алданып, толас тауып, М энгшк уйкыменен уйып кеткен. 266
Eici шеше тербеткен ул ед1м мен, Екеушщ айрылдым 6ipeyiHeH. Бакытым да бар шыгар бул ем1рде, Сорым да бар ipreMfli туре юрген... Алакай, женю келд1, женю келдП Кез жасынан кургайды жер ycTi ендг Атыраптан “атгандар” естшмейд1, Алаулаган от-жалын Teric сендь Суйшип бер. Куаныш келд1 елге. Кез жасы куйылмайды шерл1 келге. Кулаган кунанымды кушактап ап, Жыламан ку далада енд1 мен де. Енш кундер батпайды канталанып, Кущренш жатпайды барша халык. Кан майданнан улынан хабар куткен KacipeTiH кермеймш карт ананын- Оралуда майданнан жаралылар, Bepepi бар, ем1рден алары бар. Жас жубайлар ушнде той болады, Жас жубайлар... жандары балакумар. Азаматын ансаган картан баба - Bip мешрш Terefli даркан дала. Тасына да жер1мшц дэн есед1, Бауырсакка жаримыз, талканга да, Шатганады шау карггар, шалкар бала. Оралуда юмдердщ бауырласы, К!мдердщ экелер1, ауылдасы. Есекке ыгыр болып турмайды ещй, Мектептщ бггпей калган кабыргасы. Жогалды. Жогалды eHfli каьарлы кун, Пысык Ораз тастайды каталдыгын. Азабынан калай да айыгар-ау, Аркалаган жес!рлер атан жупн. KacipeTri, кайгыны тастап api, Адамдардын ашылып кас-кабагы. “Кой устшде бозторгай жумырткалап”, Уыз ем ф кайтадан басталады. ...0Tin жатыр жсшстщ ай, кундер!, Талпынуда inlnep тай мштелн 267
Азамат боп калыппын. )Kecip женгем, Э зш дест метмен: - Кайным,.. - дедь Жылдар e n i т ы ны ш ты к жамылгалы, Дурбелен де тынган шак ауылдагы. Ойнай журш жеттш з он жепге, Комсомолга б1здерд1 кабылдады. Куанышты айт сол жылгы шакгардагы, Басымызга конбаган бак калмады. Жастыктын жулдызына кумартамыз Жатырмыз аудан жакка аттангалы. Болашакка жолдама алуга 6i3, Кол1к сайлап, жол журу камындамыз. Kemeri кесапатгы ерт, дауылда 6i3 Киялдап, осы кунд1 сагынгамыз. Кос досым даярлапты кел1ктерш, 1нйм жанды оларды Kopin менщ. ...Тагдыр-ай, каран eiuKip уайымды, Тек менщ мандайыма 6epin пе едщ? Барып кайттым ауылдын бастыгына, (Бшмеймш, достыгы ма, кастыгы ма?! “Кезщ Kopin тур, бала, к а т к жок кой”. Деген сезбен уйге ещнм бастырыла. Жабыркаган анама карадым да, Уайымньщ улыдым табанында. Саркылмаган ani де жас бар екен, Жабыгулы жаным мен жанарымда. Жещс келш, бвлед! шартарапты, Кушак-кушак куаныш аркалатгы. Журелмнщ журд1 екен кай жершде? Bip туйни кайгынын таркамапты. Квз жасымен найсапты куалаймын, Жубатпандар, агайын, сурамаймын. Жанныц uiepi жогалсын жаспен 6ipre, Ka3ip жылап, екшнл жыламаймын! Уайым-улы жылан, таска мекен Еюнил жыламаймын, маскара етем! Алдагы кундер1ме апармайын, Менде эл1 саркылмаган жас бар екен... “Бэтшагар, мунын калай, катынга уксап? Жйтпян» ойласаншы акылга сап”... 268
Эжемд1 аггандырган баягы карт, Басу айтты. Далага шакырды шак: “MiH мыианы! Сураусыз алла алдында. Неге к е л т айтпайсын, арландын ба?!” Сенер1мд1 б1ле алмай, сенбеамд1, Карай берд1м картка мен тандандым да. - Ауыр кундер сайранын мм сурмсгсн, Аптыгынды баса гой дурсшдеген! Айналайыным ажалдын ауызынан, Аман-есен оралса, MiHciH деп ем. Ол бакытгы кимады кудай маган... Жыласам, сенен бетер жылай да алам. Не icreMeKniH? Tipire eMip керек, Т|рш1Л1кт1н казыгын шыр айналам. Бар, балам, кала корме катарьщнан. Кала корме yMiTri сапарыннан”. ...Ак бас данам... Айналдым сакалынан! Тургызды корганымды копарылган. ... Ак бас данам атандай торы ат берд1, Торы ат емес, туырлык канат бердк Болашагыма ушайын, ушайын 6ip, Самгайтугын маган да сагат келдь Кореем де жабыгымнан жау атканын, Сезсем де сынньщ ауыр сагаттарын, Булжбегт, ani де 6yriH екен, Мен1н мамык балапан канаттарым. Жау менin экемд1 атгы, атамды атты Жау огынан жаралы жапан жатты. Каракшылар каншама кармаиса да, Канаттымды, халкымды ата алмапты. Самгаймын Болашакка, Ана-мексн, Кундактап куанышынды ала кетем. Булшбеггл куатгы канаттарым, Ак бас карт, ак бас халкым аман екен! Канаттарым ментн!!! 269
9. АТАМЕКЕН Экел, досым, Сен маган колынды бер! Окетешн, мен еткен жолымды кер. Сонау шьщнын басына шыгарамын, Менм1н гой бул аймактын жолын бшер. MiHeKH, Шыга келдж шьщ басына. Ал енд1 шакшанды бер курдасьща. Атамекен туралы сыр шертешн, Кулагьщ тур, курдасым, сырласьща. Калай екен? Мына шьщ бжк пе екен? Жарылмасын зуеге тиш шекен- Кайсыб1реу елкемд1 жамандаса, Шок тускендей жаныма кушп кетем. Б1з турган тау eciMi Елшенбуйрек, Шыга келсен, аспанга енсеч тимек. Жазда оранып жатады кек торгынга, Кыста аппак enTipi сенсен кимек. Баска таудан жырак бул Елшенбуйрек. Тузды келге Зрелее мына басы, Купар жер1 - батыста Лабасы. Аноу - Тянь-Шань, Ал анау - Хантэщр1 - Осы елкенщ байыргы гуламасы. Мен туган жер - Кдрасаз баурайдагы, Жалганда жер б1ткеннщ бал каймагы. EciM кет1п жургенде ес бшд1рген, Жаралган жулдызым гой мандайдагы. 1ркес-т1ркес агады кара сулар, Карасан, суларда да таласу бар. Бул суларга менin кеп береам бар, Бул сулардан мен1ц кеп аласым бар. Бакытым гой Карасаз кел1п конган, Кисем, - кшм, 1шсем - ас, кел1к болган. Мендей улдын осы жер мынын туып, 0 л i кунге мынына жерж болган. CyriH eMin ескен ем сан булактьщ. Сан жыладым курбымнан, Сан жылаттым. Жалын тартып мшген ем осы манда, 0Mip дейтш шу асау аргымактын... 270
Keuiip, досым, ауыткып кеткешме, Кешжрек токгалам еткешме. 03ipre сен шыгыска кез инберш, Карап отыр киянга, uieTKepire. Ka3ip жайлау Жермен май тамып тур, Тегшердей мелтшдеп шайкалып тур. Кэне, досым, екеум1з киялменен Ш алкедет аралап кайталык 6ip. Жайлауын айт жайлау деп Шалкеденщ, E«ceci мынгырган мал эр тебенщ. Су емес, суатынан кымыз аккан, Пау. iuipiciH, кандай гажап елкем едщ! Киж ойнап шатында, бектерщде, Айгайтас Шалкеденщ нак тершде. Кырагы коз шекара Кумбел анау Кытаймен ею органы как белуде. Айгайтас - Шалкеденщ шанырагы, Ак отау акша бултты жамылады. Жат жакка журт удере кешкен кезде Жабыркап тас та болса анырады. Айгайтас - тас емес тек айгайлаган, Гулама карт журт ушш кайгы ойлаган. Халыкгын yHi жатыр кеудесщде, Bip кезде “Егпм-айлап” ойбайлаган. Айгайтас - Албандарга атамекен, (Оны мен шеж1редей этап етсм). Ертеде ел шетше жау тигснде, Айгайлап, хабар 6epin жатады екен. ConrycTiri Кдрарша, KeTneniMen, Кымбат олар 6yriHi, еткежмен. Онтуст1к шыгысында Ойкарагай, Артында Айгайтастьщ бектер1лген. Шалкеде ею таудын арасында, Eai езен тулап жатыр сабасында. Жалганда гул бтсеннщ бэр! осында, Жапганда шеп бггкеннщ 6api осында, Адамга шипа болар дэр1 осында. Кенбупак - Менin бабам оскен мекен. Менщ экем ю н д т н кескен мекен. Сайды сагым куалап бара жатыр, ...Гасырлардан оралган коштер ме екен? 271'
Жаратыпты бэйгеге ат косуга, Б|здщ ру уясын тапты осында. Кешед! ел, кешед1замандар да, TanipiM жерд! 6ipaK сактасын да. Б1здщ журт Кенбулакты мекендеген, Ауру былай турсын, жетелмеген... Менщ бабам бай да емес, аткезнн емес, Кедей де емес, тугырмен тепендеген. Куинн сатып 6ipeyre жалданбаган, Сауда жасап, ГПшпекке сандалмаган. Bip взше жетерлж шаруа жинап, Bip перзенп болуын армандаган. Байларменен пейш! катар екен, Шалдьщ шакар м1нез1 катал екен. IpiMmiriH кайнатып, куртын жайып, Сары кымыз сапырып жатады екен. Кенбупакга ерюмен сайрандаган, 0 тп , кетп. О, мен1н кайран бабам! Кенбулагым болса екен мэнп баки, Болса екен таулар да аман, сайлар да аман. Кенбулактын кникенс тукымы - мен, (Кыран емес, эрине, ук1м1н мен). ... Эй, досым-ай, калтанда шакшан да жок, Кайтт1м енд1?.. Bepin кой тутЫннен! Жер туралы бойыма шабыт Kipin, Досым, ceni алдым ба жалыктырып? Бауыр тесеп, mipKiH-ай, жатып алса, Бабалардын журтына барып турып. Сайлардан саумал езен жайлап кулап, Самал бел сонау жаткан - Жайдакбулак. Баурында ерке булан бала болып, Базарлап вскем1н жок ойнап 6ipaK- Баурында була болып кун кешпед1м, Булдырап бурыл тайга мшгеспед1м. Буйыгы жет1мдермен 6ipre ескем(н, Ужмен жес1рлерд1н ундескенм1н. Кунмен батып, 6ipre атып тандарымен, Шеп шауып, швмеле сап, мал батып ем. Зарларымен картгардьщ уйкыга eHin, Катындардын оянгам зарларымен. Сенбесен кой, Сенсен сен. Мактанамын. 272
Г Жеп журген нанымды мен актагамын. Мендеген - шаруанын Myparepi, Шаруанын паспорты сактаганым. О, Жайдак! « Жайдакбулак! Жасыл мекен. Армысын, акбас Атам, Асыл мекен! Кеудемде керемет боп катып калган, 0скен жер, Элде сен1н тасын ба екен?! Карагайлы. Карсыда Акбулагы. Акша булттан жулып ап лактырады. Катартебе ортада калгып жатыр, Сек1лденш койшынын Саккулагы. Тузуактас эне тур кокырайып, Атанын умыт калган ак тумагы. влкеге Кисыкактас кырын карап, Шипалы жылы суын аткылады. Осы жер бэтттердщ нак турагы, Тубшде осы жерде бак тунады. Дара тур Шэюрамбал жубын таппай, Колтык - 6ip колга турмас урыншак тай. | Ецкейш Есекарткан анау жатыр, Жабыга жаба салгаи ьщыршактай. 18-667 Кос взен Шалквдеден кулдырайды, Ойнактап epicTeri кулыншактай. Белдерше квзщ сал Дардамдыньщ, Дардамды деп калмактан калган бурын. Затында жер - б1здш, аты - онык1, Шеж1ре бшед1 онын жалгандыгын. Ракат-ау, кажысан, Шолакка кеп, Саркырама басында алган тыным. Кос Шибут анау жатыр епздешн. Дегендей баскалардан нем!з кейш. Кос канат кып ушайын кос колымды, Косагымньщ мекен1, ceHi !здейш. ЖБаылра ысумймде!2нм7,3ежл-ажрусрутйыдн1ам,сыШйилбыукт,бсеернеемн. , Кырканнан кызыл тулк1 кылац етсе, Кияниан косылушы ем жуйр1кпенен.
Кыран болып iayuii ем кырмызынды, (Катер|мде куатын тур кызулы). TciiTcrine жатсынбай телдан сен, К ульт м1нез, кус атгас 6ip кызынды. Кос езен косарланган - кос келшшек, Жаганда жан бтсегда дос керуин ек. Атанын гурпын сактап куйеусшш, Кез келген кедейщ де тес берушi ед. Шибуттын сай-саласы туйык келер, Жатыр гой туйыктыкка сыйып нелер... Ал, Шибут, сэлем1мд1 ал, карыздар ем, Малым жок ердамде жиып берер. Армысын, асау Шибут, Асыл ага! Мын сэлем тауьща да, тасьща да! Шибут сен, менщ уннн махаббатсын, Махаббат олмейшшс басыла ма?.. Кешip. дос, менщ 6ipa3 бескешме, EciM кет1п оралам естепме. Кай-кайдагы жогалган кайран кундер, Шыныменен шырпыдай еш к ет ме?! Сонау турган Кошкардын басы ма екен? Кошкардын мушзвдей тасы бетен. Ел аузында анызга жупнсек 6i3, Осы тауга кыргыздар гашык екен. Ансайды гой алысты аты бар жан, Бул тауда кыргыздын кеп аты калган Opri жагын кайтем!з... казак, кыргыз, 0йтеу1р, осы тауда жатып алган... Жайлау барсан, Кошкар бар, Таласка бар, Жадырайды жан-жуйен, толас табар. Ну орман, бал булакты кергежнде. Баска жайлау жэй!мен кораш калар. Тан сызганда саргайып сэры белден, Сары белден сэулел1 лагыл ерген. Сай-саладан салкын 6ip самал сокса, Тандайьща кымыздын дэм1 келген. Кулагин тур кыранньщ шанкылына, Кеудснд! тос Kepinin салкынына. 0ж1м-эж1м ак тастар кунгейдеп, ©ткен 6ip гасырлардын тамтыгы ма? Ескертк1штер сиякты гул алавда, Bipi малга уксайды, 6ipi - адамга. Ак тастардын 6errepi сора-сора, Сора-сора... О, сумдык, жылаган ба? 274
Эр жыраны куалап мыц булагы, Желщеп купындай шынгырады. Кыран келш кишке соргаласа, Басын шайкап ну орман кынжылады. Aya инркш! Не деген жупар вдщ! Жута берпн келеш, жута берпц. Жалгыз-ак осы ауамен коректенсен, Досым, сен бул вм1рден утар едщ. Жайлау барсан, Кошкар бар, Талас баргын, Аялап Kip астына кок аспаннын, Желкес1нде желпшдеп желбегей булт, Шыннан асып кете алмай толастар кун. Батысында Кршкардьщ корил кунгей, KoMipmi кек бестшщ ерилпндей. Кегенге кеп Кусмурын су iuiin тур Кашаннан дэл езш щ менилгшдей... Жер1м осы Шалкеде ангарында, Аскар-аскар тау жатыр жан-жагымда. Арманым ба, юм бшсш, элде маган Табигат ез1 орнаткан корганым ба? ¥зын сонар жырымды сабылттырып, Алдым ба, дос, ceHi мен жалыктырып? Канеки тут1н1ннен 6epin ж1бер, Сорайын ерЫмд1 карып турып. Сонау тур Лабасы, Тоте 6epi, Жабырды жамбаска алып жетеледг Басына Лабасы булт ш ксе. Бар аймак курк-курк жетеледк Накышына келтзрт шебер тжкен, Шубартал - зер такия шекедеп. Bip кезде ел Ушкакпак пен Музарт асып Кдшкарга кашкын болып етер едк Анау жаткан YKipmi жап-жаланаш - Таулардьщ барып турган кетеремк Байынкол бай елке гой, журтка да анык, Беу, mipKiH, 6ip ай журсе Сыртка барып! Шекарадан api асып Текес Keiri, Булагын бар аймактын урттап алып. TirinreH кос отаудай Костобе тур, Алдында Х антэтрдщ букпаланып. Берд1бектей азамат осында оскен, Табанын танертенп шыкка карып. Шекарада 6ip жер бар Сумбе деген Оны мен кермеген ем, бтмегеи ем... 275
Сезем 6ipaK Сумбенщ байлыгына, Квз алартып карайды iprefleri ел... 9м |рге шешем келген осы манда, ©Mipfli суйген жэне шошыган да. Он бесшде жат журтка ленде болып. Жат босага турыпты тосып алда. Каршадайдан кайгыны iujin канган, Кайырылмай артына ушыпты арман. Сарбастау, *Нахамньщ кез жасымысын? Cay eTin KipniriHeH тусш калган. Тагзым eTin атымнан аударыла, Карай-карай етермш тауга мына. Сай-саланы сагым боп кезш журген Анамнын адастырган арманы ма? Шаттансам шарык урып кейдепме, Keuiip, дос, куйшемш кейде мше. Шартастын басындагы шарбы булттар, Он бес жасар шешемнщ кейлеп ме? Карашы, эне, Шартастын басы мунар, Жаркылдайды жасылы, жасыны ма? Элде мс1пн анамнын алпыстагы, Элдекалай оянган ашуы ма?! Сонау тауды атайды Ыпайлы дел, Bepi жорткан бел1нде, кудай-журек. Кезбе булттар Kepicin шындарында. Суп-сур болып тунере жылайды кеп. Бауры - кыстау, басы - от Ылайлынын, Бар нурымен жонына кулайды кун. Тузквл, М1не, твс!нде каз бен уйрек, Кауырсынмен ернектеп су айдынын. Тар кеудеде туншыгып талай ун жур, Сабыр, досым, самая жуг. Манайын гул. Тут1н1ннен 6epin кой Акжалынга Квк жалынды аларып жабайын 6ip... Квк1рек жанса жансын куЙ1п те eiuin, Булак жыр бурканар ма Шш, Kemin. BHiioi кврем десен, досым менщ, Алдымен би1кке шык, би1кке шык! Бул би!к 6i3 отырган - Сарыдогал, Санамды самайынын агы колдар... Tin 6iTin свйлеп кетсе кайтер ед1, Ак жондар, мына жаткан сэры жондар?! * Наха деп шешесж айтып отыр. 276
Ей, тастар! Кейде бшк, кейде темен, Ей, сайлар! Кейде тайыз, кейде терец. Ей, таулар! Kyaiperm болсам егер, Жоньщнан осып турып сейлетер ем! УнЫз-тшЫз мелшшп жаткан элем, KyaipeTiH мен болган шакта бэлем. Катпар-катпар кырканды парак етш, Ютабынды езщ-ак актарар ен— Амал канша... сен маган багынбайсьщ, Мен саган кажет емее, жалынбайсын. Купиянды баурыца басып алып, Кашан курып кеткенше дамылдайсын... Кешip, дос, айкайым бар кейде тепн, Жер ушш жаралган 6ip бейнет ед1м. Туган жердщ купы емес, тиймш мен, С лайд а оны сейлетем! Сейлетемш! Карасазым сейлейд1 калай дагы, Сейлейд1 тауы, тасы - бар аймагы. Шуакта отырып ап кушренген, 0жемшн галамда жок тарайды эш. 0жемнщ естшгенде созган 3Hi, KypciHin мына таулар козгалады. Агыл-тегш с елдетт аспан келш, Kepice кушактайды боз даланы. Ошпейсш, атамекен, суык Kipin, Кетпейсщ гайып болып, умыттырып. Киырдан экем саган кол созады, Бауырлар моласынан шыгып турып. KepiHeH кушренгенде батырагын, Калайша сейлемесш жапырагын. Bip уланын калайша жоктамасын, Bip уыс буйырмаган топырагын. Аян гой аймагынньщ сыры маган. Сейлейсщ, сейпейсщ сен, ¥лы далам! ... Мен сен1н кокке ушырган бозторгайын, Шырьшдап жерге туспей турып алам. Жаралган жан емеспш басы бетен, Туган жер, топырагынды басып етем. Кеудемде катып калган б1рдеце бар, KiM бшсш, туган жердщ тасы ма екен?! 29.IX-I.XI.I967 ж. 277
поэзия Поэзия! Мешмен eri3 бе едщ? MeHi сен сезесщ бе, неге 1здед1м? Алауырткан тандардан с е т 1здед1м, Карауыткан таулардан ceHi 1здед1м. Сеш 1здед1м кездескен адамдардан, Булактардан, бактардан, апандардан. Шырактардан, оттардан, жалаулардан, CeHi 1здед1м жогалган замандардан. CeHi !здед1м досымнан, касымнан да. А к та бултган 1здед1м, жасыннан да, Сен бе дед1м ак несер ашылганда, Кызыл-жасыл шугыла шашылганда, Кекжиек пен кекжиек косылганда. Махаббаттан )здед(м, сагыныштан, Арманымнан !здедам алып ушкан! Сэттер!мнен 1здед1м жанылыскан, CeHi 1здед1м жадырау, жабыгыстан. CeHi !здед)м зецб1рек гурсшнен, Куннен, туннен, гулдердщ 6ypmiriHeH. Куаныштан, турилгу-курсшуден, Журектердщ 1здед1м дурсшнен. CeHi i3flefliM ce3iMre у шараптан да, Мннуттерден 1здед1м, сагагган да, CeHi 1здед4м. Ьдеймш, тагат бар ма? CeHi маган eri3 гып жараткан ба?! 1968 ж. “МАЗ-дар”, “ГАЗ-дар”, “Москвичтер”, “Волгалар”. Заула, заула, заула, TeMip жоргалар! Кызыл сэуле, сары сэуле, кек сэуле, Ke3iH кысса, теьйрлер де корганар. Кызыл сэуле... Кызыл ала кан ба екен?! Сары сэуле... Сары уайым бар бетен. Кекжиектен жалт етп 6ip кек сэуле, Уь, жаным-ай! Болашагым алда екен! 278
Заула, заула, заула, тем1р атгарым! Шаш артыца жолдьщ шанын, батпагын. Саргая кут, сэры сэуле жанганда, Кызыл сэуле жалт еткенде, токтагын! 1968 ж. КАЗЫНАМ БАР Казыным бар. Bipeyre берсем бе екен?! ©кпелейдьау бермесем, Берсем, - бетен. Бар байлыкты койныма тыгып алып, вл д е мына кумдардай елеем бе екен?! Казынам бар, Bipeyre кисам ба екен?! Ренжидьау кимасам. Кисам, - бетен. в л д е мына даладай бар байлыкты Bip ез1м ием дент, жисам ба екен?! Казынам бар. Тэуекел, сатсам ба екен?! ©индш н езгеге сатсан, - бетен. вл д е мына таулардай буркен1п ап. Бук Tycin, Tepic карап жатсам ба екен?! Казынам бар. Кисапсыз шектелед1. Кызганады б1реулер, жек квред1. Бермейм1н де сатпаймын, керсетпейм!н! Алам десен, Алдымен зертге мен1... Самурыкка м1нд1м бе, Самгадым ба кекпенен? Сахарадан бул кунде, Yh естшмес “ек!” деген. Барар жерге 6ip кунде, Арып-ашпай деп келем. 279
Апта журш, ай ж урт, Анызакка урынбан. Ат-турманнан айрылып, Айдалада жыгылман. Эр ауылга кайрылып, Сусын 1здеп бурылман. KepyeHiM шубалып, Кен даланы кезбеймш, Кен булактан су алып, Бакырга курт езбеймш. ¥шты. Болды. “ТУ” алып, Конганымды сезбеймш. 1968 ж. ЭБД1ЛДАГА Турганда уйкы-туйкы ак самайын, Мен калай, Эбе, ceHi жат санайын. Абыржып асанды устап отырганын, Ашулы Грозный патшадайын. Сейлесен. Бурадайын лыксып-тасып, Жаралы жауынгердей сылтып басып, 96irep боп жургенщ кашан керсем, Жырдагы жалгандыкпен мылтыктасып. Бой тузеп, Боска кетпей сауыкпенен, Боз кырау босагасын тауыпты олен- Жаман жыр жазганымда, Ак таягын Аркамда ойнай ма деп кау1птенем... Мешп, мен1 шыгарсын mipiK кылып, Мешн, м е т тастасын лакгырып. Оганымды суйемш кулш турьт, Отанымды суйемш жылап турып. Meftni, MeHi кайгыртсын, куантсын да, Мешн, мен1н басыма бак бермесш. Мейш, мейл1, жылатсын, жубатсын да, MeHi, эйтеу1р, Отаным жат кермесш.
Бэр-бэршн бакытпен тенгерем де, Суйем оньщ шетЫздж, шекс1зд1гш. Капаланып кайсыб1р пенделерге, ©кпелесем Отанга, б е та зд т м . Басымды иш, т1земд1 бупп турып, Ажарымда айдындай шуак тунып, Отанымды суйемш кулш турып, Отанымды суйемш жылап турып. 8.11.1968 ж. Ж1гптер, дем алайык тауга барып, Балакты журем1з бе шацга малып?! Алматынын карайык тебесшен, Алдымен квк майсага аунап алып. Майсадан майда, нпркш, макпал бар ма, Масайрап шыгайыкшы шаткалдарга. Жылылык апарайык б1здер де 6ip, М эцгшк жаткан музга, жаткан карга. Алатау Алатау гой б1здерменен, Жылылык б1зден таппай, 1здер неден? Курдымга кулап кетсек, екшбейж, ЖзНт пе уйде туып, кузда влмёген? Алатау ашып тастап гул ю'лемж, Муртына муздак катып тур, бшемш. Тым курыса леплен 6i3 ж1бнтейж, Ерггежк муртынын сунллерш. Балакты журем)з бе шанга малып? Сэлемдесш кайтайык шалга барып. Алматынын карайык, тебесшен, Ак шалдын кшемше аунап алып. 8.11.1968 ж. ¥ЛЫ М А Журе-журе мен eMipre каныктым, ©Mip сырын жана уктым. Кызбалыктык кундер1мд1 узатып, Ендк Mine, эке боп та калыппын. Сен eMipre баска жолмен бас кадам, ©кен журген сокпакгардаи каш, балам! ¥гып ал да, сак, болып вс, айтайын, ©Mip жолын экен былай бастаган: 281
Мен экемнщ тэрбиесш кермед1м. Ал анамнын акылына кенбед1м. Tiirri, кеше окушылык кезде де, 'Пзпшмд1 em6ip жанга бермед1м. 0 м1р1мде 6ip иinген емеспш, Менменд1п менен еткен жок еишм. Боламын деп жапын журек, от кеуде, Бола алмай, куыс кеуде боп еспм. Енд|, MiHe, улым маган карайды, ©TKip кез1н енмешме кадайды. Кеп кателж ж !б ер ттн , амал не? Kemip, улым, мойындадым, жарайды! 1968 ж. Тоцашца Алматыньщ uiapici таныс маган, Таптагамын кешесш, жаныштагам. Энеб1реу кассадан акшамды алып, Мынаб1реу кассага табыстагам. 0He6ipey мушсте тура калып, Сылкьпушы ек топ-торгын сыраны алып. Мынау бакта масайрап отырушы ек, Кулупи едок, апдымен жылап алып. Не iereMeciH жас гумыр шелдегенде... “Атагымыз” таралды елден-елге. Калтамызда болмай-ак кара бакыр, Караушы едж аяк пен кеуделерге... 1ше журш кун кештш сырамызды, KiM не десе о десш мына 6i3fli. Алматынын аяулы ак Hecepi, Агыл-тегш жуады кунэм1зд1. Жонымызды тесешк тура калып, “Жын урган ба?!” - деп калсын мына халык. Кулейiк, алдыменен жылап алып, Журейж, алдыменен купал алып... 282
Б1РЕУГЕ 0Ыщз, жетш шз, таскынданыз, BipaK та бшкпш деп аскынбаныз. Сен мыкты, анау осал, мен орташа BapiMi3 6ip аспанньщ астындамыз. СИздщ ой бЬдщ оймен 6ipiKneftai, Шайканыз осы eMipfli журш мейш. Ойланыз, арзан атак, сасык ырыс, Ci3 елгенде, кайтадан т1рштпейдН II Сен кандайсьщ? Сен бе? Сен... Жыландайсьщ елге сен, Журе алмайсьщ женге сен, Курдымдайсьщ шелде сен, Курымайсын, олмесен! Сен кандайсын? Кандайсьщ?! Майлы, майда шандайсын, Жугып кетсен, кара майсын, Алпыс айлалы андайсын. Адамдарды кармайсьщ, ©згелерге ор казып, 0 з Kepinai камдайсьщ! Сен сондайсьщ! Сондайсьщ! Барса келмес жолдайсьщ, Балшыктагы сордайсын, Тубтде сен сорлайсьщ! Тубшде сен оцбайсыц! Сондайсьщ сен, сондайсьщ! 283
МЕН С0ЙЛЕЙМ1Н Сейлеймш Коммунистер мшбеЫнде, Шыгамын Дуниемен тшдесуге! Жумыр жердщ турш п кез-кулагы, Карасын Кремшдщ ipreciHe. Кремшден эфирге таралган ун, Тагдырын айтып берсш адамдардын. Болашагын алдына жайсын экеп, Болашак урпактардын, замандардын. Жолдас Ильич! Сан талай асулардан Астык б1здер, Qpire асылды арман. Кдмдануда б1здерд1 карсы алуга Делегаттар болашак гасырлардан. Кун боп шыгып болашак кас-кабагы, Жанымызды тербетер достар эж. Апаратын жол даты болашакка 0 з щ жаткан ipi-еден басталады. Б1з келеинз тау бузып, тасты аударып, Рухьщ сен1н уран боп бастауда анык. Жерде отырып ойлаган ойларынды Байконырдан уштык 6i3 аспанга алып. Келер-кетер еьнрдщ сан жасауы, Алма-кезек гасырлар алмасады. Жолдас Ильич, icin мен ойыц сенщ Урпактардан урпакка жалгасады. Жолдас Ильич! Достыкты всиеттеп, Халкым отыр бупнде касиетгеп. Адамдардын арындай асыл мура, Гасырлардан гасырга асып етпек. ¥ лы достык, улы куш колдасуда, ¥ лы дуб1р уран боп жолды асуда. Б1эдщ достык курыш боп куйылуда, Жумыр бшек жумысшы домнасында. Б13ДЩ достык халыкгын журепнде, Нан ecipreH диканнын бшегзнде, Космоска ушкан корабш рул1нде, Тын копарган трактор турешнде. Б13 турамыз 6ip семья кгсщейм1з, Б13 достыкка еш акау тушрмейм1з.
Б1здер деген - сэулетин сэндеп соккан Орнатылган достыкка мусшдейм1з. Bip б1здерде кезкарас, сыйынамыз, Bip-ак Тудын астына жиыламыз. Эр езеннен ырыс боп агамыз да, Bip мухитка 6spiMi3 куйыламыз. Езшген елден ескен Орда-Одакпыз, М энгшк достык болып орнамакпыз. Кан Te rin, женш алган Достыкты 6i3 Канымыз саркылганша коргамакпыз. Б1зд1н достык sp6ip улт санасында, Ортактасып ойымен жарасуда. Bi3 достыкты Т1лейм1з жер жузшде, Ак HHeTri барлык адам баласына. Жолдас Ильич! Жол узак, сапар алые, Курестер тур, калайша жата аламыз! Октяб1рден бастапган шерущ 6i3, Fасырлар Октяб1р1не апарамыз! 1969 ж. ИЛЬИЧ САЛГАН 13БЕНЕН Bi3 - оньщ жапгасымыз, жолдасымыз. Элемге бакыт 1здеген. Колдасыныз, келвдз колдасыныз! Барамыз Ильич салган гзбенен. Сап бузба Секшденш кекек, байгыз, Байкацыз! 0сек, жала, орныца тур, Жер шарын тшмдеген айгыз-айгыз. Данышпан Лениннщ жолы жатыр. Bi3 бшеьйз болганын акшыл, солшыл - 6api былшыл! Бэрш де таптаганбыз. Иэ, 6i3 - жауынгер топ. Сол - шын! Сол упнн гасырлардан атгаганбыз. Бул шакта коммунизм емес елее, Каусаган Еуропаны кезш журген, 285
Ол - бупшм, ертеадм белес-белес, Дос емес, жауымды да сез1нд|рген. Айтпа маган жаттанды ертепцщ. Ер кениад ешюм де бола алмайды. Каша алмайды. Устаймын ертещмдь Ертешнд1 коя тур. Асан Кайгы. Bip кезде Еуропаны кезген елее, Сезбен емес, Орнауда енбекпенен. Сен деп келем, КПСС, езге емес, 0 з колымен вм1рд1ернектеген. Коммунизм, мшеки, санамызда, Даламызда, Епн сап, малый баккан, Дауылдаткан зауытга, каламызда, Шахтада, мартендерде жалындаткан. Коммунизм кеш емес, Кезш саткан, Жупн арткан епзге. Кара ninre, Коммунизм —космонавт Езу тарткан Куд^ретт! космостык корабшде. Ею дуние: EKeyi exi дара. Кезге кара. Ей, жолдас, жанылмагын, Болашак багьггы айкын, Жолы сэра, Bepi кара! Ленин жагында юм?! 1969 ж. МЕН - ОКТЯБ1Р Токтатып болмас, толкыннан туган алыппын, Жасканбай болмас, жаралган Куннен жарыкпын. Айырып болмас, Достыктан туган халыкпын, Enceci би1к, Ерл1кпен келген шабытпын.
■ H i • Шаттанып кетсем, Шашырап менен нур тамган. Ал ашу буса, Жасыннан бетер буркангам. Курсше калсам, Купрлеп сынып кек аспан, Куанып кетсем, Куаныш гимш шыркалган. Жер деген мына Касиетг1 зор мшбеден, Мен - 0ктяб1р Достыкка дэшм ундеген. Мен - Октяб1р, Жиьанга кеткен таралып, Жасаушым, менщ Ленин жаткан 1ргеден. Мен - Октяб1р, Куресте кушш шындаган, Ti3eciH бупп, Купдыкка басын урмаган. Миллиондардын каны мен терш урлаган, Капи тал истерд1 KepiHe тыкпай тынбаган. Мен - Октя&р, Дуние солай ат берген, Куансын досым, Кушнсш жауым жат керген. Мен - Октяб1р Дуниеш мынау жалгаймын, Кайсыб1реулер как ортасынан как белген! 287
ЖАЗЫЛГАН УАКЫТЫ БЕЛГ1С13 0ЛЕЦДЕР (Апгаш енген жинагыныц жылымен 6epuidi) “Армысьщдар, достар!” кпгабынан (1966-жыл) БЕС1К БАСЫНДА Уксайды бар тыныштык жер бетшде, Уйкыдагы сэбид1ц келбетше. Ояту былай турсын, руксат жок Уйктап жаткан упымды тербетуге. ¥йкта, улым, уйкта, бвпем, касындамын, Керек емес, дуния, асылдарьщ! Бакыт, байлык - барлыгы мешц ушш Сен1н 6ip кеп мойныма асылганын. Тамагьщнан айналдым булкшдеген. Танауьщнан айналдым суртшмеген Не дейсш сен буртиып, айтшы, маган Кытыкгаган журекл 6ip тшменен? ...Кандай гана анадан туады адам, Сэбилердщ уйкысын куалаган?! О, тыныштык! Тыныштык кандай ракат! Кандай ракат сэбилер жыламаган! Уксайды бар тыныштык жер бетшде, Уйкыдагы сэбидж келбетше. KiM болсач ол бол, мейлщ, руксат жок. Уйктап жаткан улымды тербетуге! с о л д а т сез1 Адамдар дос. Досты кеп дос атпасын! Ок сындырып епннщ масак басын, Сэбилерд1 бес1кте кырау шалып, KeMnip-шалдын кезшен жас акпасын! Арулардын самайын ак шалмасын, Асыл мура махаббат тапталмасын! Ер-токымын шопаннын тышкан тонап, Диканымнын куреп даттанбасын! 288
Согыспаймыз. Согыска карсылармыз, Тыныштыкка жаралган жаршылармыз. Bip кезде сел боп аккан кызыл каннан 0Mip ушш калган 6ip тамшылармыз... КУЗЕТШ1 Сэлем бере бара калсан Муратка, Тыныштык деп алдымен айт, суратпа. - Тыныштык па, тыныштык па, балалар? Деп отырар кысы-жазы шуакта. Кыс та таныс коржынына муз арткан, Bapi таныс: жылымык тун, узак тан. 0Mip таныс eMip жасын узарткан, 03ipre аман ел1м дейтш тузактан. Шатынаган согыс салган сызатгап, Kopi кеуде жалын аткан, сыз аткаи! Терт балаиы тыныштыкка курбан кып. Терт келшд1 терт адамга узаткан. Терт келшнен алып калды терт бала, ©3i - пана, ал езше - терт пана. Картьщ отыр тугендеп ап упайын, “Айырбастап терт карага терт кара”. Картьщ каз1р 6ip бэйтерек мэуел!, Сексен емес, жузщнен де дэмел1. Сэлемще кайтаратын жауабы: - Тыныштык па? - деп сурайды эуел1. Суыт журген кэрщен де, жастан да, - Тыныштык па? - деп сурайды сасканда. Кун курюреп, шатырласа найзагай. - Тыныштык па? - деп карайды аспанга. 0м1рде эл! Kayin кеп кой не турЛ1, Карт калгымай, кузетш! боп бекщдь Сэл уйктаса, терт немере терт жакка Кезден гайып болатугын секшдк СЭБИ АНА 19-667 Айналганда аядай калашыкты, Алдымыздан к1шкентай Ана шыкты. Кырда отырган ауылга апаратын Жалгызаяк сокпактан адасыпты. 289
Bip колында батпандай куыршагы, Bip колында ойыншык кулыншагы. Eni жансыз Myciimi мэпелейд!, Мэпелейди 6 ipece урысады. Карадык та, селт етпей жанарымыз, Алжыганга санадык Ананы из. ...Бораны упып, бетшен боздагы ушкан, Сулап жатыр далада жаралы куз. Бэйек болмай отырган жан калмады, Сонда да Ана назарын аудармады. Сэбидейш ез!мен ез1болып, Куыршак пен кулыншак алданганы. Сезге тартпак болып ек, ест1мед|, (Адам калай оп-оцай ecKipefli? Адамнын гумырынан кыска не бар, Кун енкейсе болтаны, кеш Kipefli). - Жастар-ай, жамандык жок кенинщзде, Мына отырган Ана KiM, кердплз бе? Bip курсЫп алды да, отырган карт Ана OMipiH баяндап берд! 6 i3re. (Ана хапш карттан 6 i3 угындык кен), Жиырма уш жыл саргайган кур умилен. Жиырма уш жыл саргайган кур Умилен, Сэби ана сапардан улын купсен. Сурапылдан сэби1 оралмапты, Куыршак пен кулыншак содан капты. ...Кара жолды каптай кеп тозан жапты, Каралы куз кайтадан борандатгы. Ымырт ауыр салмакпен далага ендц Кап-кара жамылгысын ала келдь Ауылына жетп де сэби ана, Ойыншыгын кушактап кала бердН АЛПЫСКА КЕЛДЩ13ДЕР Бэрш де керд|шздер, Бэрше кондщ13дер, BopiHe сендщ1здер, Бэрш де берд(шздер, О здер алпыска кедцвдздер. Менщ де экем келер ед1 алпыска, Амал нешж, жок боп KeTri тартыста. Амал непнк, седц1р сакал карт уста, Ауылында журер ед1 балта устал. 290
Сотые, сотые... Сотые - жауы жер-кектщ, Соны 61Л1П, сотыска жол бермек юм?! Егер сонау канды майдан болмаса, Журер ед1 топайкеп ецбектщ. Жаксы куннщ ракатын сезш тек, Немеремен сауык курып, кезш кеп, Кайран картым отыратын ед1 той, ©лешмд1оки алмай еж1ктеп. Мен ermci3 калдыргым жок даламды, Мен KOMyci3 калдыргым жок Анамды, Мен экес1з калдыргым жок баламды, Ешкашан да еллрпм жок адамды. Алпыска келдвдздер, Бэрш де кердЫздер. Бэрше сендвдздер, Бэрш де бердщ1здер. Алпыска келеек екен енд1 б1здер... Мен карапайым картгарды суйем. Не деген кер1м едй Не б1лед1 осы журт, не 6 inefli?! Бабалардын баласы - кариялар, Сиреп бара жаткандай кершедк Сакалыннан айналдым, карт бабалар, Урпагына не айтасын артта калар? О, Tipi шеж^релер, калдырындар, Канеки, нелерщ бар салтка жарар! Канеки, нелерщ бар, Аталарым? Урпагына уран кып апарамын. Сешмдернш актаймын, актаймын да, Сендердщ MyparepiH атанамын. Осылай деп картгардан калап келем, 0 неге, есиетш санап керсм. Санап керем... тоймаймын... суранамын, Ce6 e6 i мен де 6 ip кун жауап берем. Картгар 6i3fli тастайды-ау, куйшемш. Ой, eMip-ай, негылган киын ед4к? Сондыктан да садак боп шлемш, Сауыт болам, тек кана кише 6 in... 291
КАРТ АКЫ ННЫЦ ДЕГЕН1 Кебелек деп журсщ бе оггы айналган? Куатым бар кеудемде шоктай жанган. Кер беспмш кермеде кантарылган, Бэйге болса, калайда шаппай калман. Шаппай калман жэне де озбай калман, Bacinai кой, нанбасан, сез байланган, Жебеамщ жез тандай бабалардын, Кынабында тыныстап, тозбай калган. Артыкпын деп айта алман алайда мен, Алдымда ага, артга iHi карайлап ем. Калган адам, эдетте, коз жазбайды, Озган адам артына карайды эрен. Шаппай бермен бэйгеш ала гой деп, Журмклн жуйрж емес, шалагай деп?! ¥ л тапканда улы анам боза iuiinTi, Калжасына бакандай кара кой жеп. ...Кер беспмш кермеде кантарулы, Дубip шыкса, узермш арканынды. Калмаспын орта жолда омакасып, Тамсантып тандандырмай бар кауымды. СОНДА ДА Б13... Сабыр, сабыр, эй, достым, ашуланба, Терт тентегщ “куатынды кашырганга!” Бул ем1рде баладан асыл бар ма, Сабыр, сабыр, ой, достым, ашуланба! Шектелмесш ашумен бар амалын, Жарылмасын, сабыр ет, каганагьщ. Молшылык кой эз1рге, заман тыныш, Орындай сал бапаннын калаганын. Б ел дтщ й нес1не шеплп алдын? Таста api, балалардын eciH алдын. Кара борбай шагынды умытгын ба? Кырыкыншы жылдарды eciHe алгын. Жугатугын жалмауыз жутган да api, Eciime ме сурапыл суктанганы? Болса тапкан, болмаса 6ip уыс дан, Bip шыны сут, ал баска тук калмады. Шэй орнына кайнак су сораптадык, Сонда да 6i3 жамандык жолатпадык. 292
Барга мэз, балапандай тоятгадык, Сонда да 6 i3 eMipxi жогалтпадык- Нанды 6epin майданга, erri 6epin, Жубандык е з1м1адей Kerrri керш. Огарлы жан отырып корек еткен, Кек сиырга eMip бер деп тшедж. Жазда аптап, кыста аяз карып алып, Арыдык та, ашыктык жарымадык. Сонда да 6 i3 осындай соткар едок, Балалыктан басканы танымадык. Tipi калдык, елмедйс сонда да 6i3, Ошарлы жан, 6 ip уйде он баламыз. ¥зак, кунге даладан шаршап келш, 0л1мЫреп карайтын сонда Анамыз, 0Mip суре бергемв сонда да 6i3. Сабыр, сабыр, ой, достым, ашуланба! Тау езеш тентек кой, тасып жатыр, Ак Ko6irin аспанга шашып жатыр. Аргы жакка отарын етюзе алмай. Бала шопан айгайга басып жатыр. - Тарт! - деп едо, езеннен е т деп ед1, Беттемед1 кок серке, беттемедь Койлар кайтсш койшынып ыза-кепн. Таска барып согылды шек дегенi. Куып шыгып серкеш койдан’6onin, Сырык сапты камшымен сойды-ау Keain. BipiH 6 ipi паналап, ыгысады, Кек серкен!ц тагдырын койлар корт. Дубш жазбай дур е т т ypiicri де, Отар турды, калтырап 6ipiKii де. Сорлы серке тузакка iaiKri ме, “0 лд!м” дед1, сакалын с ш к п де. Кой манырап, шопаннын сыбаганы, Шыцга жerri cepKeHiu “жылаганы\". ¥йкылы-ояу маужырап кырда отырган, Каргып турды карт шопан, шыдамады. >KeTin кслд! желд!рт(п KypeniMeH, Ашу буы атып тур peiiiiieii. Сакалдан ап cepKeHi сабап жаткан, Шопаннын устай алды 6 mcriiicn. 293
- Тук кермеген тулейдей... малды ура ма?! Жогал былай, торсыктай салбырама! Серке емес, сен езщ де сескенесщ, Сен кылмаган epniicri мал кыла ма?! LUeiuitiin суга тускен картты Kepin, Кек серке езенге езш аггы келш. Кессм1нен кез жазбай турган отар Жамырасып жатата тартты 6epiK. Казактын мал - ырысы, малы - багы, Кашаннан 6ip-6ipine танымалы. К уретмен кырка асып бара жаткан, Картка карап кек серке манырады. АРМЫСЫНДАР, АДАМДАР! Кун батгы ма, тун келд1 ме, тан атты ма кайтадан, Kyaipeiri т1рл1гщс Kipicrin бе кайта, Адам? Арма, ем ip, бар элемд! баурына алып шайкаган! 0 p6 ip эрги канга шомган тарихьща карандар, Отырардай опат болтан кала жок па, жарандар? Тату-тэтп бармысындар, армысындар, Адамдар! Элем - даркан, саяландар, бэрiне де орын бар. Кортан емсс, салтанатгы, сэнд1 сарай согындар. Ей, Адамдар, сендср тэту, сендер тату болындар! Анамыз - Жер, сол Анадан жаратылдык, туыстык, Алайда 6i3 кап да текпк, калжырадык, урыстык... Армысын сен, арамызда жалтыз перзенг - Тыныштык! ТАРТУ № I б-курылыс-монтаж басцармасыныц ецбекши1ерше Жамбас пул телеп жатакта журген акынбыз, Жадырап келш, жана уйге Kipin жатырмыз. 1бексм кайда? Кунекем кайда? Ойбай, тез! Той жасап берем, тортынды кой да шакыргыз! 1бекен келд1, Кунекен келд1, тойладык, 0 зш де болды, кулк1де болды, ойнадык. Bopi де болды-ау, осы уйд1 салган адамнын BipiiHH де атын ес1м1зге алып коймадык. 294
Кад1рл1 ага, кайырымды жан гой 1бекец, Кунекен болса, еркелеп журген iHi екен. Апыр-ау деймш, алайда осы куаныштыц вдеби тшмен, авторы нагыз юм екен?! Еденд1 сырлап, ipreHi сылап, калаган, Шатырын жауып, орнатып газды жацадан. Терезе салып, асфальт тесеп аулага, EKi-уш жыл боны cinipfli-ay енбек сан адам. Аязда тоцды-ау, аптапта куйд1-ау жондары, Азаппен ж у р т жарылды-ау 6eTi, колдары. Сезед1 imiM, терменен осы уй орнады, Сол жандар б1збен, амал не, 6 ipre болмады. Жарыгын, суын, жылуын 6i3re ж1берд1, Жайсандар жур-ау куантып тагы 6ipeyai. Карсы алар ма ед1кайрымды курылысшыны, Патшадай к утт, жолына тесеп к1лсмд1. Жадырап, жылып, жана уйде турмыз, аманбыз, Адамды cyftin, адаммен журген адамбыз. Кад1рл1жандар тыс калды неге назардан? 0 KiHin турмыз сонынан енд1 соган б!з!.. КАЙЫРЛЫ TYH Кайырлы тун! Жср-Анам, Кек аспанды жамыл да, Тацга дей1н д1н аман, Т эта уйкыда дамылда. Орманьщ да шуламасын, Суларын да туламасын. Ак басты ала тауларьщ да, Куц|'рснбес1н, жыламасын. Шамынды emip, Tycipe гой пердендь Кайырлы тун, алып Жср! Дуб1рлстт ceniH улы ксудендь Таптамасын танктер. Кайырлы тун, Кек аспан, алып жерд1тесен де, Танга дейш тэтт! уйкыда толаста, ушырама кеселгс. Кайырлы тун, Ак аспан! 295
Боз KepneHfli айкара жап иыкка, Сенщ нурьщ тыныштыкпен жараскан, Кайырлы тун, уйыкта! Шашу болып, жулдыздарьщ шашылды. Айын келш ак мойнына асылды. Шэшге орап элдилесш Кус жолы Тыныштык деп аталатын жас улды. Кайырлы тун, Койлы ауыл, фабрика, зауытгар! Бейбгг енбек шалкысын, Лаула, лаула, жан отгар. Корытылсын болатгар, Шойындар да балкысын. Тыныштык уилн, халык уилн! Кайырлы тун, галымдар! Актарыцдар акылды, Тыныштыкты тойландар. Ракмет, экелдншер атомды, Енд1 соны ажал етпеуд1ойландар. Кайырлы тун! Саган айтам, мамык тун, Саган айтам, эрине, Тыныштыгын кымтап ал да халыктын, Элдиле, тун, элдиле. Тыныштык. Тыныштык. Тыныштык. Жабыркама KypciHin Кайырлы тун, тыныштык! Кайырлы тун, Tip uiiniK! КОЙЛЫ АУЫЛДА Жел турып кузг1 салкын таза ауадан, Tynnirin ки1з уйд1н мазалаган. 0xeci кой кузетш, мылтык атса, Жас сэби уйде жатып мэз-ау оган. Жаз болса, жорга MiHin жайтактаган, Куз болса, койшы жаны жэй таппаган. Отырган ipKec-TipKec койлы ауылдан Кым-кигаш ун шыгады айтактаган. 296
Кермед1м койшыдайын жан асылын, (Турмысы енбепне жарасуын). Bip сэтте уйге е н т кымтап кетп, KepneciH эйел! мен баласынын- Б13ДЩ K0KTEM Кектем келд1 ауылга, мамырлап булт, Тан-тамаша дуние, дабырлап журт. Кектем келдй 6м1рдщ келешеп, Кекпен 6ipre дуркфеп тел еседй Сагым кыздын ап кашып орамалын, Асыр сап тентек жют-жел еседт Кектем келш ауылга кыз Kepiicri, Тан-тамаша дуние жузге ешпть Аскар ала таулардан асып api, Аяз атан барады муз 6epiicri. Кектем, кектем! Кыз-кектем ауылдагы блен-жыр, эзш-кулю ауыл маны. Тиянак таппай ушкан кек кебелек, Кек гулге конды даты дамылдады... КУЙ КАЛСА ГОЙ Сексенде селкшдеген AxMerri, Ажал келш акыры бакыл erri. Буйырганы картьща бул ем1рден Айналасы алты кез акырет-Ti. TipiuiaiKTeH есш карт шетгетшген, Bapi калды артында бет-бет!мен. Балаларга балга-шот ойыншык боп, Ер-токымы TycinTi етпетшен. Сары узенп саргайып, тат басыпты, Сырма токым шанменен батгасыпты. Канжыгасын каракшы тышкан тонап, Кекпар кылып жан-жакка ап кашыпты. Ta6apiK боп балага, немерегс, Сусар берж о да тур керегсде. ТенкерЫп калыпты тес TeMipi, Отка куйген кожалак беренеде. Ауык-ауык к е м е т куб1рлеген, Домбыра тур iuieicrepi д1ршдеген. 297
Отыратын куй шертш Ахмет шал, Сырласкандай купил 6ip унменен. ИЕркш, сол куй калса гой, бузылмайды, Есюрмейш, тозбайды, сызылмайды. Куйге буаз домбыра кос iiueri Канатымен шыбыннын ызындайды. Карт кетш, жер астынан баспана апты, Байлык капты, бак капты, баска капты Тэбор1к кып артына картьщ 6ipax, Кумб(рлеген куйлерш тастамапты. Куй калса гой артында, бузылмайды, Есюрмейш, тозбайды, сызылмайды. Кашангы карт жолдасын (здегендей, ...Ауык-ауык кос iuieK ызындайды. Кен дуние, теащ й аш, мен келемш, Апынбаган акым бар сенде Menin. Буйрат кумдар - буйыгып шелдегешм, Бура бултгар - бусанып терлегешм. Аспанындай кей сэтте курсшемш, Жас талындай жауказын буршж ед1м. Кен дуние, керемет калпыцменен, Журек болып кеудеме xipuji менщ! Байтах ел, балауса тау, бозан далам, Cexinfli 6opi менен коз алмаган, Кен дуние, кенде етсен сыбагамнан, Шырылдаган сэбидей мазанды алам. Сен мен1ц журепмд1 жазалама, Шыдайды ол куанышка, казага да. Журек деген - сез1м гой, сез1м1ме Сез1ммен кел. Болмаса, мазалама. кецшм Кен1лде-дауыл, Кен1лде отгар жанады. Куаныш-кайгы 6ipiciH 6ipi жабады. Журепм сонда жадырап, серпп калады, Дауыл мен отган ракат, дамыл табады. Достарым кеп-ак. 03iMcin кейде сатады. Жубатып 6ipi, жылатып 6ipi жатады. 298 .
Журепм сонда нел1ктен шиыршык атады?! Кдлайды-ау, Ырэ, куаныш элде... капаны... Куаныш, бакыт, ек ш ш , кайгы - 6api де ой, Катере берем: кениим - жердщ шары гой. О, даркан кецшм! 0MipiMHiH тозбас сэш гой! Mine, тагы ашу келш алкымыма тыгылды, Акылымнын ес1пнен аттай бере жыгылды. Келдей тунык кеципме кокыс тастап лайлап, Кей пенделер кайнатады-ау, кайнатады-ау зыгырды. 1шм айтса, бас изед1м; агам айтса, кош кард1м. Жанныц бэрш жатыркамай, жаксы долм, дос кардам. Араларын ажырату муншама ауыр болар ма, Адапдык пен арамдык деп аталатын кос беддщ. Макуп дешн, кшэ ез1мде, ез1ме айып тагайын, Ак жаныма, пэк жаныма калай куйе жагайын. Адалсьщ ба, колынды бер, сенен тэл1м алайын, Арамсын ба, аулак-аулак манайымнан, агайын! Арым, мше, сутгей аппак, алдыма кеп жылап тур. Жаутандаган жанарында жалгыз гана сурак тур. 0м1рдеп адамдыкты, адалдыкты т е р т ал, Калгандарын кулан жортпас кула дузге лактыр! СОКПАК Жалгыз аяк сокпак жатыр iprecinfle yfiiMitin, Соган шыгу киыны екен ем фдеп киынныц. Жалгыз аяк сокпак экеп жолга салды шытырман, Шимай-шимай сызыгындай журепм мен миымнын. Бул сокпакпен экем м анн кан майданга атганган, Бул сокпакпен эжемд1 де Ka6ipine ап баргам. Бул сокпакпен баламды да узатып сап мезгшЫз, Бэрклнщ журген i3iH ескертюш кып ап калгам. “Жол деген кап далада да, кия белде, жондарда Адаспа, упып, андап баскын, урынбагын орларга”, - Деп сокпакпен газиз анам атгандырган Mcni уйден, Бетшдеп эж!мшдей айгыз-айгыз жолдарга. Сол сокпакпен журш келем 6ip жыгылып, 6ip турып, Жол вдёЙм|р, жал вдеймш алга карай умтылып, 299
Жал ипркшнщ орынын да, жарынын да кебш-ай, Суршемш, жыгыламын, кайта журем ынтыгып. Жоп успнде ор жок деуге капай гана нанасын, Жолдар, жолдар, уйден шалгай кайда экетш барасын? - Орга урынбай, жарта урынбай айналып вт! - деп маган Бекер гана айтьшсын-ау, бекер, бекер, анашым... ЖУМЫСТАН СОЦ Кажып турмын, нес1не жасырайын, 0келпп, ата, бар болса насыбайын. Азан-казан шулаган капак бастан Курып кетк1р дан-дунды кашырайын. Айтшы, ата, экемд1 Kepin пе едщ? Ол да мендей жан ба ед1 жопкпан? Ол да мендей шакшана кумар болып, Ceprin 6ip кайту ушш келш пе ед1? Ол да мендей шолжандап журш пе ед1? Саяк па ед1, болмаса кулис пе ед1? , Болмаса дуйш елд1дуб1рлеткен Батзы б1реулердей булж пе ед1? Myparepi емес пе ем арт жагында, Экеме тарттым ба, ата, тартпадым ба? “Ата керген ок жонар” деуип ед1гой, Байыргы атамыздыц салттарында. Айтшы, ата, экемд1 Kepin пе едщ? Акыл-кецес оган да 6epin пе едщ? ...Оу, ата, мунын калай, жарамайды, Несше кез жасына epiK бердщ?! Кврсетпе кез жасынды, жасымаймын, Экем елее, мен бармын, Heci уайым? Экемдей 6ip атайын шертш турып, Экелцп, Tayip екен насыбайын! ЖАСТЬЩ Ойлайыншы, не берд1 жастык маган? Уйрет деп асау берд1 бастыкпаган. Жастык маган от берд1 жалындат деп, Жастык маган ок берд1 жауынды ат деп. Жастык м е т жалтартпай шьщга айдады, Жастык менщ жаныма жыр байлады. 300
Жастык меш шындады, шыныктырды, Жастык, илркш, OMipfli шын уктырды. Ризамын жастыкка, текке етпедп 03ip тур гул-багымды кектеткелг Жастык маган акыл-ой, сана бердй Амал не, жастык e3i калады енд1. ТАН АЛДЫНДА Айдын да KeTKici жок кек бетшен, Табандап жатып апты етпетшен. Кун тунге таннан хабар айтып ед1, Жулдыздар ypKin Kerri бет-бетпмен. Асылып ак Шолпанга тун кушагы, Калуга танмен 6ipre тырмысады. Жердеп емес, кектеп гумырлар да Калайды-ау, Ырэ, 6spi Кунге уксауды... Оспанхан дубэмровке Жур, досым, аявдайык бакка карай, Кун кезш туман тагы каптаганы-ай! Аяз Атан тэтпеш ynecripin, Ашшысын екеум1зге сактаганы-ай! Тургызбастай тумшалап каралыкты, Жердш бетш ак улпа кар алыпты. Кеше б1здер жылатып тастап кеткен, Ойнатып жур сэбилер балалыкты. Топ шымшык тал басына уймеледк (Кор1нген сауысканнан именедО. Bip орында 6ip бид1 мын кайталап, Секектеп олар кашан билегелг.. Аяндайык ауылымыз жакка карай, Кайын да ак, терек те ак, ак карагай, Пай, пай, илркш! Демш-ай ж1пт-кыстын. Кари ма-ау, куйд1ре ме-ау, от па, калай?.. 301
