Куйше домбырамды келттремш, Куйшген куйшшгп елттремш! Куаныш - гумырымнын KeHTi менin, 0Mipre мен келгенде сен тур едщ, Сен неге сендей агып менюмедщ?! Енемнен жаратылган еркш ед1м, Енд1 мен серпшемш, серпшемш! Актабан атым кайда ала кашпа, Тарт келденен, байлама мама агашка. Ей, бала, аганменен жагаласпа, Бала деген артына карамас па? Сабай берме тайынды, кара каска, Мерт боларсын мына 6ip жагаласта. Алды-артын алай-тулей шак адаспа, \"Абай бол” деп 6iTefli сана баска. ТЪпшнд! тарта тур, кара каска, Байкап-байкап жургейсщ, бала, жаста! Шуу, жануар, канатым - Актабаным, Артка таста талайдын макгаганын. Тежемен т1зпжндк какпаганым, Медет маган межеден аттаганын. Туягында тулпардын жаткан арын Ажыратар арасын ак, каранын. Кайтсш журттын кармана датгаганын, Шуу, жануар, тулпарым Актабаным! 5.1.1966 ж. О ТЫ З БЕС1НШ1 K0KTEM IM 35 жыл. Отыз QeciHmi кектем1м, 35 жыл. Уакыт кой квп-KepiM. 35 жыл куарып, 35 жыл коктед1м. 35 куз, 35 кыс, 35 жас, Осал OMip емес кой отыз бес жас... 35 жыл. Эм1рд1 кез1п келем. Жэне 35 бола ма? Сез1ктенем... Экем мешн ес1мде, шам туб1нде ВКП(б) тарихын еж1ктеген. 152
Жэне 6ip сэт е ам д е акпандагы, Экем отыр майданга аттангалы. Bapi еам де Дала, eric, ауыл, мектеп, Устаздар, интернаттын каткан наны... Bapi ес1мде - далам да, турагым да. Тек есте жок, купд1м бе, жыладым ба. Балалык шак жарбиып журетугын 0 п з жеккен соканын кулагында. Шаруанын баласы болгасын ба, Шаруамен айналдым он жасымда. Майдандагы экеме ок ж1берд1м, Айырбастап кулшемд1 коргасынга. Эжем ес1мде. Эрнеге козбайтугын, Эршен коп энпме козгайтугын. TeMip керней еаМде... Боран урсе, Азалы ynin аныратып боздайтугын. Ес1мде жок. Бала боп ecin пе ед1м?! Болсам, неге жылы сез еЫтпед1м?! Ес1мде тек, Бшемш жешс-кустын Б|'здщ жакка 6ip апта кеипккетн. Осылай ескемш. Мен - сагщатгьп| жавдырып кеткен жалыны, Сенбед1м де ешпед1м, Мен отыз бестемж. Meni журт: “Жаксыдан калган коз”, - дейд1, “Жаксыдан калган сез”, - дейд1, Акымак болсам, тезбейдк Хайуан деШй, ез дейдк Хакым жок жаман болуга, Meiii жаксыдан калган кез дейдь 35 жыл. Б|тпеген icTepiM кеп. (0ткен eMip тэ тп 6ip туе коршбек) Арым аппак. Айта алман, екшбен де, ©згелерге киянат icTefliM деп. Бшк болса болганы болашагым, Мен апасамын. 153
0M ip сахнасына алган занды билгпм бар. Занды орныма тапасамын!!! 3S жыл. Отыз бесшил шуагым 35 жыл кулд1м, 35 жыл жыладым. KiM битей, 35 кектем, EHfli канша турамын?.. 35 куз, 35 кыс, 35 жаз Осал eMip емес-ау отыз бес жас... 1966 ж. Б1здщ уйге кектем келд1, цыз келд1, Кызыгын да, тамашац да б1зде ендт Негып жатыр Энуар - шужык, балкаймак, - Некер1мен шауып кетпей б1здерд1... Б1здщ уйге Шолпан келд1, Шолпаным! Шолпым менin... Кызыкка енд1 шолпамын. Мшезщнен... Мшезщнен коркамын, Лашынга тарткан-ау деп жортамын. Кызым менщ, купим менщ, сауыгым, Базарым да, бауырым да, ауылым. Кандай гажап, каракатгай кезщнен Карап турган мен ез1мд1 танимын. З.У.1966ж. Сен - гул1мсщ. Карагым, сеш мм еккен? Ce3iM6iciit? Шыккансын кандай журектен! Жанарда турган жалгыз тал элде тамшы ма ен? Жалт епп б1рде иршктен ыргып, flip еткен?! Энбгсщ элде? Неткен ун сеш шыркады? Элде сен, калкам, Бозарып аткан кыр таны. Сезш тур санам, Сен ез1н, cipa, болгайсын Жалгандагы осы жаксынын гана урпагы. 154
Кипама мень Айтсайшы маган, сужкпм? Адасып журген лагымысьщ кшктщ? Айтсайшы, кадкам, булагымысыц элде сен Бурканап жаткан мендеп тешз-кушктщ? 1966 ж. Келнп бермен, саган 6ip сыр айтамын, Кулд1ремш, каласан, мунайтамын. Кармансам да, каншама окталсам да, Кекешмде эл1 жур 6ip ансарым. Коймай оны 6ip кезде актарармын, Кере айырып кеудемд1 актапармын. ...Тунеу куш тунерген суык кузде Кулазыган суп-сургылт бакка бардым. Сарнауык жел сырнайлап басылды улып Жатыр екен жасыл бак шашын жулып. Койганы-ай мына кырсык, табигаттын Дулейге дуниеш басындырып. Ажарынан ада боп акыл-керж, Азаптан да ел1мд1 макул Kepin. Розалар ceMinTi, багбан эне Каза болган кыздарын жатыр кемш. (Бес тиын гой 6api де бэднтце), Дулей к1мн1н карасын кад1рше. ...Курепне суйенш багбан ата Кыздарынын карайды каб!рше! Куз байкатар ем1рдщ еткендшш, Саргаяды, семед! еккен гулщ. Сондыктан да кузге мен екпел1мш, Сондыктан да сагынам коктем кунш. 19.VU966 ж. Досым менщ, барады мезпл OTin, Мезгш OTin барады, токтамайды. ¥ры OMipfli уакыт - жел кузетт, Устамак боп 6ip сэтке нокталайды. Жылдар агып барады, жылдар агып, Аударылып тешздщ арнасында. Жылап-сыктап энеки тур балалык, Б1з тешзге сеюрген жар басында. 155
Шыдармын ба бакытты таба алганша, Барады eTin Heci6eM кенде менin, Амал канша, досым-ау, амал канша, Жаксы efli гой OMipre келмегешм. 23.VI.1966 ж. Мен вскен лашык - 6ip белме, Bip белме сенщ ipreuae, BiareHiMfli icTen жатушы ем Сонау 6ip алые кундерде. Мен ескен лашык - 6ip белме, Bip белме - маган мын белме, Хан тагы каран калатын, Босаганды аттап юргенде. Конакпен кунд! батырып, Конак боп атып тан нуры. Туратын ед1 шакырып Эжемнш аппак жаулыгы. Мен ескен лашык - 6ip белме! Болгансын пана ммдерге? Ат ерттеп жаткан жас зюпт Жарамады уйге Kip деуге. Демесе, мейлк демесш, Кермеген н е т бул кеуде. Журт едж кой ниетп кен. Ей, жют, саган не eTin ем? ...дкемнш кара шанырагын, Сатты екем неге... eKiHeM, вкш ем, Ж1РГГ, ек(нсм! Осалдан емес кырсыгы. Осы уйдщ ед1м кыршыны. Руксат болса, жнтпм, Су берип маган 6ip шыны? Сыйламас ini сен бе едщ, Сый бшмес ага мен бе ед1м?! Су 6cpini маган, цпшек, Су берип маган, шелдед1м!.. 6.V I и 966 ж. 1S6
Сананы сэры уайым сарылтканмен, Тынысты туйык туман тарылтканмен, Узбеймш кудер1мд1 жарыктан мен, Узбеймш кудер1мд1 халыктан мен! Какым жок тагдырыма калтылдарга, Какым жок болашакка салкындарга. Сенемш, туспек емес наркым дауга, Сезетш журепмд! халкым барда. 6.Х/. 1966 ж. Кем болып жаралгам жок мен еишмнен, Ксйб1реуге карыздар емеспш мен. Пейшмд1 тещзбен таластырып, Терсземд1 аспанмен тенеслргем. Доска сыйын, заьарын шашар жауга, Карыздармын халкыма кашаннан да. Кабыргасы кайысып карт эжем!Йн, Калай турам, кезше жас алганда. Кайгы туесе басына 6ip аганын, Калай гана шыдап мен тура аламын. Жасын cypTin солардын, 6ipre жылап, Bipre кулш солармен, жубанамыи. Бсти тура шырылын жас баланын, Калай гана алшандап, мастанамын. ...TiK кетерш сэбид1 уатпасам, Сэби-халкым, саган мен маскарамын. Сэби-хапкым, сарыла сыр акгарам, Жалган ой, жасырын куй жырак маган. Сен1н yHin мендеп, ceniH жырын, Сен1н ойын санамда турактаган. 6.Х/.1966 ж. САГЫМ Ес1мде ecci3 менщ бала шагым, Болмаска эжеммемен таласамын. Кимры жок даланьщ сахнасьнша, Сагым болып ойнайтын болашагым. Тен1з болып жер бет1 тсрбслстш, Кыбыр-кыбыр дуние сенделетш. 157
Таулар алып кемедей жузетугын, Ж елтщ ир т желкеш желге бетш. Сикырлы сан мын сэуле теплели. Сан мьщ ернек сэшмен ершетш. Кез ушында мазарлар кетершп, Тэж1 Махал сиякты кершетш. Сагым ойнап туратын кепке дейш, Б1рде жылжып, шегшш шетке кешн. Kepmi ауылдар гайып боп апыстайтын, Ансап еткен молдалар Мекедейш. Табигат сикырына аныргамын Аныргамын, алысты сагынгамын. Жокка сенпш сэбшнк кайдан бшсш, Сагымнан api тагы сагым барын. 8.XU966 ж. Жол узак, Шаршадым, шелдед1м, Кимайды уп еткен жел лебш. Гарышта калыктап булт болып, Ак жаулык желшген сен бе едщ? Жол алые, Бусандым, терлед1м, EHTire алады жер демш. Киырда, кияннан мелт епп, Кел болып кершген сен бе едщ? Жол шалгай, Бос ойлар - ермепм, Сырласар Tipi жан кермед1м. Кеншде куй болып кумб1рлеп, Журекке жыр берген сен бе едщ? Жол киян, Киналдым, шаршадым, Журд1 екем шакырым канша мын? Журсем де шакырым канша мын, Сонша мын мен с е т ансадым. Жетпм-ау, Жетпм-ау, шелдед1м, Шелдед1м, сен неге келмедщ? 0MipiMe еш тагат таптырмас Айнымас умгпм сен бе едщ? 9.xU 966 ж.
Каргам-ау, кайдасьщ сен, журсщ бе есен? Хабар бер касиет1мд1 бшсш десен. Зш батпан кеюрепм кетертпейд1, Дем!пп адсш-аш курсшбесем. Енжарлык, кещлЫздш, езшемш, Калгандай кара жаяу сезшемш. Егерде осы ем!рде бакыт болса, Сол бакыт менщ ушщ езщ едщ. ЕЫмде акыргы ун, акыргы леп, Ак моншак жанарыннан атылды кеп. Yндесерге тш келмей, амал канша. Кош дедж алгашкы рет, акыргы рет. Кайдасыц, хабарын жок, e rri уакыт, Сан жылдар xcirepiMAi Kerri уатып. Жепм кулын секций кошке шескен, Сешмен Kerri жастык, Kerri бакыт. J0JC/.I966 ж. (Л-га) KoHmiM менщ басылды, Шепне ж егпм тез1мнщ. Суйе де мен1н басымды, Буршагын аршы K03iMHix! CypiHfliM, онбай cypixaiM, Kmani мына 6ip басым. Алдьща Kenin жупщцм, Акылшым opi сырласым. Cyfteini меш, касьща ал, Кулауга, MiHe, пэс калдым. Акындык деген - ашымал, Ашымалга елтш, мастандым. Адуын журд1м кашан да, Адымым алшак, бекем бой. Арындап кеткен асауга Ауыздык керек екен гой. Кунэаз, бейкам жас кунд1 Сурама менен, жоктама. Асауьщ, MiHe, бас б1лд!, Ауыздык сал да, нокгала. Белгш ракат таппасым, Басылды, 6irri ж елты . Аркама epiH батпасын, /Аяшы MeHi, cepiriM! 1.XI. 1966 ж. 159
Заулап еткен заман-ай кур аттайын. Сырганаган кундер-ай сынаптайын. 0Kci, кенш, етюзген сэтгерще, 0Kci, кенш, мен сеж жубатпайын. Б ел паз кыр аса ма, сай бара ма, Асыгады осы eMip кайда гана?! Кении тартып барады ннркш жастык, Оянгасын карасам айналама. Калмасам деп сол кештен далбасалап, Жалын тартып асаудын жармасам-ак, Адуын ат ауыздык салдыртпайды, Каран калган меш 6ip жанга санап. Этген-ай, кулагьщнан басып турып, Басып турып, арканды касып турып; Жастык кенпн жалтартпай куар ед1м, Шалкыта кебшщн шашып турып... 0KCi, кенш, мен ceHi жубатпайын, 0кси бсршi жалгыз тал булактайын. Кузден калган курен 6ip жапырактай, Жармасып ап жаганда шуакгайын. 14.XI.1966 ж. Иыгыма ылги асылган, Кун1м бар менщ, тун1м бар. 0згеден урлап жасырган 0з!нд1к менin MiHiM бар, Тузетер соны юм1н бар? Тар кеудемде ешпеген, Талыксып шыккан ушм бар. Кектеген, 6ipaK еспеген, Багымда раушан гул^м бар. Тындайтын унд1 к|мщ бар? Мэпелер гулд1 KiMiHбар? Тамылжып турып сойлесен, Тамагын - булбул, тш1н - бал. ...Суыкта калдым жейдешен, Кез1ме кара, муным бар. Ce3inep муны KiMiH бар? Керсетпе маган жасуды, Кереттн алда кушм бар! Ауырлап журмш басымды, Айыктырар KiMiH бар?.. I4.XI.1966 ж. 160
Ж1пттер, басымда екен бар салмагым, Кезбе аягым, HeciHe алшандадын? Болганына мэз болып ж уртпш -ау Тулю тумсык бэтенкем, тар шалбарым. Салмагымды кетерген, жасымаган Бар мушем де, болса екен басым аман. Шаруадай кетпенш аркалап ап, Бас екен гой бэрш де асыраган. 18.XI.1966 ж. 11-667 Сонау 6ip жазда, жайлауда, Согыстын кез1, кой баккам. Кеннпм келмей байламга, Ken нэрсеш ойланткан. Астымда тарпан двнешм, Торсыкта шырын кымызым. Миымда шим елещм, Кайнайтын келш кун узын. Кайнайтын, нпркш, шспейтш, Маздатып койып оттыгын. 9з1мд1 ез1м куштейтш, Ka3ipri жагдай жоктугын. Койнымда дэптер, каламым, Кайтатын уйге жазылмай. Сагымы сабыр даланын Айта апмай журген назымдай. Жупрген томен кулдырап Керд1м де таудын булагын. Квз1мн1н алды бупдырап, Калкайып ею купагым, Кабаржып унс1з жыладым. Сондагы кездщ жасынан Лэззат алгам, нансаныз. Сураныз эрб|р тасынан Елше менщ барсаныз. Сурапыл, сургылт, ашулы Сураныз таудан, аскардан. Сондагы тамшы жасымды Кем кормен улы дастаннан. Бупактан барып сураныз, Кврд1 екен, юмд1 бйвд екен... Бугынып калган 6ip аныз Буйыгып тагы жур ме екен. 161
Жартастьщ жонын ургылап, Кеудесш сайдын тепкшеп. Сурар ма екен 6ip булак: - Сол бала кайда кетп? - деп. IS.XI.I966 ж. Жур. Kerriк б1здщ ауылга, Кел1ст1к. Экел колынды! Шэйшш кунэн жауында, Найзагай оссын жонынды. Астьща дулдул ат 6epin, Киямен тауга айдайын. Кияннан, кэне, ат келш, А лдана кшк байлайын. Бшкп нагыз коргенде, Журегщ лоблып айналсын. Би1ктен карап дондерге, Дацгаза басын ойлансын. Кеп айтушы едщ туныкты, Туныкты нагыз кер ендь Алдында булак турыпты, Батыра корме денецдь Туныкка тен1п кара да, Тунык боп Kopin халыкка. Ак па екен дузщ, кара ма, 03infli ез1н аныкта. I9.XI.I966 ж. Журепмде жургеш-ай 6ip кауштщ, Сабагындай шырмайды шырмауыктьщ. YMimeneH, арманмен, куджпенен, ©Tin жатыр зымырап зырлауык кун. ...Шешем менщ едаейш бара жатыр, Кай куш келер екен нала “батыр”. Жел маган сыбырлайды аят окып; “Bip KyHi айрыласын, кара да тур”. KiM бшсш, кешл, кандай куй кешед1, Канырап калуы онай уй кешегт. Аландаймын алтыным жогалгандай, Анамнын кер1нбесе кимешеп. 162
Шешем менщ - ишген сурау белл, Сэл гана шаттык керд1, жылау кердь Калай гана калпына келлреран, Дауылдар майыстырган мынау белдт ¥лы ц ceHi ужмакка 6eprici жок, Ужмагьщ да тамук кой: Keprici3 от. Осылай квз алдымда журе берлл, Сураулы сейлемдердщ 6enrici боп. Ак кимешек астынан ceHi кврем, Ак кимешек жогалса неш кврем?! I9.XI.I966 ж. Ауыл туHi бозгыл торгын макпалдай, Аслан жерге тацыркап тур ак мандай. Bip-6ipiHe гашык ею дуние, Сырласа алмай, мундаса алмай жаткандай. Кус ушпайды, жел ecneftai, тып-тынык, Жулдыз кандай, жулдыз кандай туп-тунык. Жер мен Аслан. Ею алыптьщ койнында Уйыкгап жатыр улан-гайыр мыктьшык. Сал дуние, самала аспан, жарык кеш, Жаймашуак жаздьщ туш мамык твс. Кус жолында керуешн догарып, ¥йы п кана уйыктап жатыр алып кеш. Сыр дуние-ай, сикырьщ квп не Typai, Bip керсетпей етесщ-ау бепцдь ...Жанып-сенген, жанып-сенген жулдыздар 1шрдеп стадион секщдь (Уздж-создык шырпыларын жаккандай). Ауыл тун1. Ауыл туш макпалдай. Аслан мен жер бозгыл шэш жамылып, Сырласа алмай, мундаса алмай жаткандай. 2I-22.XI.I966 ж. Tycri еЫме 6ip нэрсе тунде менщ, (Мэссаган, бурын неге бшмегемш...) 0 a i уйкыны тесекте калдырам да, Тансэрщен оянам, тургелемш. Тургелем де, таямын ауылыма, Жараспайды каланыз тау улына. 163
Кешрдектен тойдым-ау, жетер вида, Бул каланыц ойыны, сауыгына. Койдым деп ецщ eiipiK даналыкты, Барамын да, кушамын тау алыпты. Балагымды т1земе туремш де, Жалац аяк 13деймш балалыкты. Алшьщнан деп асыгын лактырып, Асау тайын шыбыкпен кулакка урып. Журген шыгар, юм бшсш, балалык шак Жардан жарга ceaipin лак куып. Макпал тушм турганда, улы таным, Кымызды да, кызды да умытамьга. Козы тусте жылгага шомылам да, Жанып журген жанымды суытамын. КейлёпМд} ескек жел жулмалаган, Жалац аяк жар кешш, кырга барам. - Мына иттщ купли кайдан жур? - деп, Тупымымды сипайды Курман агам. Содан кейш шертед1 ол ертектердк У лп eTin нагыз батыр еркектердг Агайыма мен де айтам ауылдагы Жэб1р-жапа кёрсеткен тентектердт 23.XI.1966 ж. МАЙГУЛГЕ Калактай едщ, Ka6ipiKfle калак тур. Туганьщды, апгетцд! санап кур. Сенщ анкау кулагындай калкиып, Кыр басынан кала жакка карап тур. Кызым менщ, Гул1м менщ, Аяулым! Жатыр молан жотасындай кояннын. Кулпытастын куны маган бес тиын, BipaK таспен калай жаншып коярмын?! Койман, ботам. Keperi не кек тастын. Кыста ак кар, жазда шалгын шеп бассын. 03iu келген май айында ак несер, Агыл-тепл б1збен 6ipre жоктассын. Keperi не кек тастын?! 27.Xl.1966 ж. 164
Суык куз. Сермеп жатыр жел ескепн, Сен сонда квктем болып елестедщ. Жел жагыма панадай кайыспай л к , Калкандай кайрат берген емес пе едщ? Кыс келген, кырау турган кездерде де, Маздаган шуагывды сезген дене. Умытгы деп ойлама жаксылыкты, “Жалан аяк кудайдан безген неме”. Кектемге де се!Ймен epin келд1м, Кектем турган багымды келш керд1м. “Квршгенге и1лме, майыспа!” - деп, Кецш ме тэкэппэр жел(к бердщ. Жаздын да жан шелдетер аптабында, Жан сусынын баса алмай жатканымда; Шьщыраудан шыгардын шырын тартып, Шырылдаган журеют ап калуга. ... Енд1 саган караймын, караймын да, Шырк айналам шабактай ак айдында. Сыйына сый, жаркыным, кайтаруга, Хал1м мешц келе ме, жараймын ба?! 27.XI.I966 ж. Жок кундер1м бар кундермен етелш, Баршылыкка, таршылыкка ет олiп; Кужпм мен куанышым колдасып, Келе жатыр Meni иыкка кетерш. Ею дуние, ею мшез эр алуан, EKeyi де орын тапкан санамнан. Бакыт деген осы ма элде, юм бшсш, Кайгы менен куаныштан жаралган?! (Мен epiKci3 екеужен каймыгам), Куанамын, куанам да кайгырам. Кужшш те маган керек сиякты, Кушш шаз шаттыгымнан айрылам. Жок кундер1м бар кундермен байыпты. Бар кундер1м жок кундсргс айыпты. Мэнп-баки шаттыкта вту мумюн бе? Адаммын гой, кайгыру да лайыкты. Ан емесп1н, адаммын гой, санам бар, Шатгыгымды белюндер, жарандар! Квкте кушм турган сэтте нур шашып, Жай ойнаткан бултыма да карандар. 27.XI. 1966 ж. 165
Пай, пай, 0Mip! 9тесщ-ау 6ip куш. Тыясын-ау куанышты, KYЛкiнi. 0Mip деген - 6ip жарк еткен найзайгай, 0M ip деген - кек аспаннын KypKipi. Пай, пай, 0Mip, 0тесщ-ау 6ip куш! Болмагандай, журмегендей сенде 6i3, Кетем1з-ау, эй, кетем1з,.. пендем1з. Урпактарга берем1з де кезекп, Б1з кетем1з. Кету ушш келгем1з. 0Mip деген - буйым емес колдагы, 0Mip дейтш - улы бекет жолдагы. Кднын Keyin каталаган кез1нде Сусынынды кандырсан 6ip болтаны. Мына кун де, мына аспан да, дала анау, Bapi б!зден, бэр! б1зден калады-ау! ©Mip дейт1н - тагатсыз 6ip козгалыс, 0M ip дейтш - елем1н деп карамау. 28.Х/.1966 ж. Жынданба, журек, жынданба, Жиылып досын турганда, Жиырып ceHi жентектер, Жымыскы кайгы-мун бар ма, Жынданба, журек, жынданба! Кызыгы тайып, кызы влген, Жалгыз-ак сен бе бул манда, Кыс кайтып, жасыл кектемде Кызгалдак веер кырларда. ©KiHim айтып еткенге, Жынданба, журек, жынданба! Сары алтын дейд1 сабыр ic, Тепюлей берме екпемд1. Кыз деген кургыр сагыныш, Сагынту уш1н кеткен-д!. 28.x 1.1966 ж. 166
Эй, табигат! Шеберсin-ay, шеберсщ. Кермегенд] керсетерсщ, берерсщ. Упан-гайыр байлыгынды Mice етпей, Ашкезденген адамдарга не дерсщ?! Айын анау, Кунщ анау, Жер Miне, Ау, Адамдар! Жетпей жатыр енд! не?! Табигатка таласпавдар, агайын, Асырайды ол cem, MeHi, елд1 де. 29.х и т ж. Ka3ip тун. Тангы сагат терттщ Ke3i. Ойлар-ай! Ойлар MeHi еттщ Me3i. Калтырап гарыштагы умптешн, Карайды каладагы оттын Ke3i. Кайтем анау тесекп Hi канган, Сэл жантайсам болтаны - кушк, арман. Ракат-ау уйкы да, эйткенменен, Уйыктамауы керек кой миы бар жан. Баткан жок мамык тесек жамбасыма, Талыга кутудемш танды аська. Оп-ояу, дэл осылай отырып-ак, KiM кепш M3Hri уйыктап калмасыма?! Ka3ip тун. Кектем TyHi. Несер, несер... Иен тепн нур-емендер жонын тесер. ¥йкысыз-ак етейш тун кузетш, бинрмешн шыракты, 63i-aK ешер. 1966 ж. Kerepin шанын кешенщ, Кеплд1р “Волга” токтады. К етлге салып неше мун Журепм KiMfli жоктады?! Аяндап келем кешемен, Анырып sp6ip жана уйге. 167
Уксайтын едам кеше мен Ана 6ip томпак сэбиге. Жадырап жатыр б1ртшдеп, Жайнасын аулым, жайнасын! Согады журек бупкщдеп: “Атамнын yfii, кайдасын?” Саябыр тарпы эл-дем1м, Устанын дукеш алые кап. Согады келш элдеюм, Балгамен теста жаныштап. Уста ед1 ол да осындай, Усталык содан калган-ды. Усталыкка енд1 косылмай, Уыстап жатыр жалганды. Журтында калды асыл ic, Журтына берд1 ол пайдасын. Согады журек асыгыс: “Атамнын уж, кайдасын? Атамнын уж, кайдасын?” 1966 ж. Сагынып, ансап барганда, Сагына куткен жан бар ма? Отгары кайда аулымнын, Ошак та ceHin калган ба?! Лактай ыргап ескен ем, Суатга, анау жарларда. 0скен ем, eMip кешкен ем, Осынау улы тауларда, Осынау ойлы орманда. Самала мынау белдерге, Сагынып, ансап келгенде, Сарала шэЙ1 жамылып, Самауыр койган женгем бе? Сауыгушы ед1м кергенде, Куректей курен сакалын, Султанбай атам елген бе? Астында ма анау жоганын? Ел1ктей жортып ескен ем, Еще пен кырат, дендерде, 0скен ем, eMip кешкен ем, 0неге тутып зердемде, Осынау улы жерлерде...
Армандап, ансап барганда, Алдымнан шыккан жан бар ма? ...Басымды ием тауларга, Басымды ием орманга, Бупардан ыстык жан бар ма?.. 1966 ж. Туады, туады эл1 нагыз акын, Нагыз акын бал мен у тамызатын. ЖеЫрдщ айырылмас сырласы боп, Жендеттщ кезшен жас агызатын. Туады, туады ani нагыз акын! Жыр сездер1 жай болып атылганда, Атылганда, аспаннан окылганда, Мылкауларга ттл б т п , керен ecTin, Жанар пайда болады сокырларга. Кажыдын, каргам, басылар ма екен аптыгын, Калжырама, ерте жат бупн. К ецш це алган Tyciiie енсш шатгыгыц. Ертерек камдан, ертерек, каргам, жат бупн. Боз атка MiHin, боз тауга, мумк1н, шыгарсын, Боз кейлек к и т , бозарган танда турарсыц. Боз Айдай балкып, бозарган кекте тунарсын, Бозарган, жаным, боз туске неге кумарсын?! Аяулым мен1н, Ак бояу элде арын ба?! Арманьщ ба элде багын ба? Кып-кызыл отган бозарып шыккан жалынга Телм1ре бермей, ертерек бупн дамылда. Аяулым менщ, айналан толы ап пак нур, аялап ceni сактап тур. Осылай, каргам, тундерге аппак нурынмен аттап Kip. 169
Кажыма, жаным, белменд! ерте аш бупн, Ойлардьщ беге таскынын. Кутуде сеш бозарган тесек, бозарган керпе-жастыгын... 2.XI1.1966 ж. Ол ешп кетп, Мэцгинк Kerri касьщнан, Кермейсщ енд1 ол жанды, Кещлще сенщ бас урган. Алтынга кумар гашык жан, Айрылып калдьщ, айрылып калдын асылдан. Ол кетп сенщ касьщнан. Асылдан белек, алтынга несш кумарттын? Журепне оныц жук артгын. Жаз болып Kyjiin, жадырап турган шуактыц, Жасырып жузш, булт болып неге мунартгын? Сен унпн гана, сен уш!н гана арнайы. Тагдырдын нелер тартпады дейсщ кандайын. ...Татады зэьар, татады зэьар тандайын. Бак емес, бауырым, шыбын да тайып кеткендей, Тайкы екен с е ти , тар екен сенщ мандайыц. ¥шкан кустардан сан сэлем жолда сен, мейлin, Ол кетп сенен, Ол eitai кайта келмейдь Рухын сен1н сал-сахараларда шелдейдк Рухы онын к е л м е й д ь 6ipaK елмейдП!! 1966 ж. 170
Тагы да куз, мше, сэры танды узак тун, Уысында тагы да мен уйкы дейтш тузактын, Ой-хой, нпркш, тагы да 6ip кузд1, Miне, узаттым, ©MipiMHiH есейгенш сезшемш кузде мен, Алдагыма асыгамын, еткенд1 эсте 1здемен, Ой-хой, плркш, болашакка кумармыз гой 6i3 деген. Журил, жаным, коныр кузде серуендетк жыракта, Кайткан кустын эуешмен коштасайык кыратта, Куз еткенге кешмеймш, сагынамын 6ipaK та. Кайтып бара жатыр, эне, сагыныштар-тырналар, Ак кайындар, тал, теректер... алтын сэры сыргалар. Туган жердщ кеудес1нде тунжырайды жылгалар. Кайда кеткен жасыл алкал, жасыл орман, жасыл мац? Кайда кеткен жакуг гулдер пац далага шашылган? Кайда кеткен, калай еткен, юмге барып бас урган?! Кдлай б1здер капел1мде ангара алмай калганбыз?! ©тгеген-ай, неткен ацкау, неткен анкау жандармыз? Келш капты-ау сагыныштай сап-сары ала арман-куз... 1966 ж. Кап-кара гажап сикырлы Кашпандар кара бояудан! Кандырып уыз-уйкымды, Кап-кара туннен оянгам. Кап-кара тунд1 керд1м де, Жап-жарык танга кездест1м. Карасыз, cipa, мен мулде, Аппактыц наркын сезбесшн. Жаныцнын шашы кап-кара, Кез1 де кара, шамасы. Сондыктан жуз1 аккала Сондыктан эсем, карашы. Ак пенен кара алмасып, Алмасып турса эрдайым. Ак туске гана жармасып, Караны неге алмайын. Кап-кара кезд1 6ip кыз бар, Кашпандар кара бояудан! Аспанда кара жулдыздар Кап-кара тунде оянган. 171
Кашангы калжыраймын, ойлап етем, Кашамын, кайрылмаймын, койга кетем. Аламын да таагын Шопан-Атам, Ак койларымды ерпзем, жоталатам. Шьщга барып шыцгырып мун шагамын, Тумшалагын, жасыл тау, тумшалагын. Муц шагамын?! Муны бар куше мс еддм?! Ак тауга алты канат уй тй-емш. Ойнактатып мшсм дс Курещмдк Окалатып коямын жугешмдг Кек шалгынды кесште жузш келш, Кымыз iiuin жатамын, кызык керш. Каска булак 6eciicri тербетедц Каскыр журек упдарым ер жетедг Койларыммен кыр асып, тау барамын, Bip коныстан 6ip коныс аударамын. Кашамын, кайрылмаймын, койга кетем, Жетед1 0з1мд1 оз1м алдаганым!.. 2.XII. 1966 ж. Булкынып жатыр, Келмейдьау кургыр шамасы, Булкынып жатыр. Таусылды-ау айла, шарасы. Сэулемнщ менщ аяк пен колын матамай, Бостандык 6epmi, бостандык бернп, мамасы. Тумшалап койдын несше сонша каусырып, Шандудан белек калган ба шаран таусылып. Аяк пен колын матамай бос кой, мамасы, Кшкентай адам керсетш жатыр карсылык. Карашы мынау кабаржып жаткан nimiHre, Ыза мен ашу кайнайды келш iuriitae. Жетпей ме сол да, койдын гой м е т аркандап, Мамасы, босат, кызыма курсау TycipMe! Кекемд1 босат, аяк пен колын матама, Кетерш журем, кетерш етем жотама. Басымды TircM. Бармакгай Menin сэбжм будщре коймас... Бостандык бернп ботама! Мамасы, босат, ерммен ecciH тал шыбык! Ауа мен кунге, АЙ мснсн нурга малшынып. Булкынып жатыр, умтылып жатыр, карашы, Кникентай журек, Kepcerin жатыр карсылык. 4.XII. 1966 ж. 172
ИТ БОЛАЙЫ Н, ЕНД1 М Ы Л Т ЬЩ VCTACAM! (Ацшыныц энпм еа) Корамсакты байладым да бел1ме, Косауызды колыма алдым желте. Кун шыкканша тауга жете жыгылып, Отырмакпын 6ip урымтал жерше. Журш келем, тангы сагат терт Ke3i, Канталап тур кайсар таннын от кезь Жадымда эл1 жаздын таны сол кунп, Жалау ма элде, жалын ба элде шок па ез1?! Ln6in келем, ез1мд1 ез!м аркалап, Тамылжып тур тангы уйкыда шартарап. Сол кунп тан, сол кунп тан сумдык 6ip! Анау шыгыс абыржып тур канталап. Именш ме т е ш ce3in куд1ктщ, Жытты, бэлем, шала кызу ж ю т - тун. Кос екпемд1 кабындырып, алкынып, Мен де ж егпм, жотага да Ыкттм. Танымалы тау бупагын бетке алып. Деген жерге орналастым шет барып. Сол кунп тан... Сол кунп тан... сумдык-ай, Шыгыстан 6ip келе жатыр ерт жанып. Жарык тусп, карауылда Kepinin, Тешрекке карап турмын eairin. Таяктастам жерде гана 6ip ел1к, EMi3in тур eKi лагын Kepiflin. Сол 6ip кунп жауыздыгым эл1 есте. Не айтарсын мерген деген эбеске! Енесннн бауырына жармасып, Ем1п жатыр eKi б1рдей нэресте. О, жануар, бар жуйес1 уйып кур, Танауымен самап жутып, шп тур. 0лт1руден езге еш нэрсе 61лмеген Ацшылык па, аншылык - ол кушк 6ip!!! Коз алдывда ата жауын тургандай, Канша кырсан, сонша кумар 6ip канбай... Аншылыкты акымактын ici де, Аншы деген - эпербакан урмандай. Косауызды колыма алдым, кездед1м, ©з imiMfle еш1п калды е з дем1м. Шур1ппе|й басып калдым... Ойда жок, Bapi каран влт1руден езгс1мц. 173
Курактайын кулап тусп куралай, Козден атса, кайтуин ед1 купамай?! ...Айырма не аншы менен жендетге - Eneyi де елт1ред1 сурамай! Жануардьщ жатыр екен суп агып, Журспмде жаман сезнс тутанып, Кайта сендг.. от жактым, Сындырдым да карагайдыц бутагын. Шокка салдым бауыры мен журепн, Аншылардын ол эдетш бшемш. Жаман 6ip ой кетпей койды миымнан: “О, жануар, жана гана Tipi едщ!” Уйге келд1м, куралайдын жуш усттм. Асыктырып бара жатыр жумыс - кун. Мылтыгымды устаттым да балама, Олжамды енда боршалауга KipicriM. - Эй, обал-ай, ж е™ тастап лагын, Карашы анау агып жаткан булагын. Жазыгы жок жануарды жайратып, Этгеген-ай, калай гана шыдадьщ?! Эйел(м тур кас-кабагы катулы, Эйел дейтш б1зден repi акылды. Алмагайып ерке улымныц колында Косауызым аякасты атылды. Сорлы жарым сэл тецсел т кулады, Шарасынан шатынады шырагы. 0 лс1ред|, ani жатыр куб1рлеп: “0ггеген-ай, ж е ™ калды-ау латы!” Шыр айналды шыцырау кек аспанын, Сонда корд1м мен! кара басканын. Косауызды жулып алып баламнан. Таска согып талкандадым, тастадым. К е н т ceiwi булт жасырган шуактай, Кездщ жасы сырганайды сынаптай. Сорлы балам урейменен карайды Манагы 6ip жет1м калган лакгай... Ит болайын, вида мылтык устасам! 4-5.XII.I966 ж. Онай свз гой “Отанды суйем” деген, ^ Не тындырдын “басымды иемменен?” Онай сез гой, курбым-ау, онай сез гой “Отан yuiiH елемш, куйем”, - деген. 174
0л1м деген ер лотщ кореп ме? 0лмей-ак кой, бос сездщ кереп не? ...Егер Отан сьщсыган орман болса, Жапырак боп жармаскын терепне. Самалы бол Отанньщ салкындаган, Сандугаш бол, сайратсын алтын далан. CeMcepi бол Отанньщ кынабында, Сертке устаса, селт етпей жалтылдаган. ШетЫз, шексп, киырсыз улы дала. Шуак болып шашылмай жылына ма? Суй Отанды! Шыныцмен сушп от те. Гул боп кадал ойына, кырына да. “Жуз толганып, х у н те мын ойласам”, Ак басты алып анаммен шырайласам. Калай оны суйем деп айта аламын, Eipre кулш, куанып, муцаймасам?! ...Оцай сез гой “Отанды суйем” деген, 1с тынбайды “жанамын, куйемменен...” 0гей эке емес кой Отан деген, Отанды мен Атамдай исмденем. S-6.X1I.I966 ж. - Бала едж, э? - Бала едж кеше б1здер. Неше кыстар OTinTi-ay, неше куздер. Енд1 6i3fli балалар экем1з дер, Emu б!зд1 балалар шешем1з дер. Жапанаяк бала ед1к лак куган, Терезеге тас атып, лактырган. Кекесшщ тартып ап тентект1пн, Кеп жасагыр улдарын сауап кылган. Мынауьщ не, басына шык турган ба?! Аппак унды эйел1н жуктырган ба?.. Кайранмын, калай шыдап жур екенс1н?! Жылаушы ен асыгынды уттырганда... - Бала едж, э?.. Бала ед1к. Талтус ед1. (Уйретпепт1-ау ем1рд1н салты сеш). Баска нес1н карадын? Бас биж кой, Би1к жерге алдымен кар туседг 175
ТентеKTiicri берд(м мен балаларга, Бермесще коймайды, шара бар ма. Онып турган жерщ жок с е т и даты, TiniH кайтып барады табалауга? Тек кездерщ кулгенщ умытпапты, Кайык тесщ кирауга жуыктапты. Колан кара шашына юм байлаган, Эне 6ip аппак-аппак суыртпакты?! Kipniriitae булт тур жауатындай, Cimcin калсан, селдетш агатындай. Мандайына элдеюм сурет сапты, Шагаланын шарк урган канатындай. Сен бота едщ кездерщ мелтьпдеген, Мен кулын ем тулымы желпшдеген. ©TTi 6api... Ана мен эке болдык, Арамызда сыр калды шерплмеген. 6-7.XII.1966 ж. Ат суара барганда жылгага мен, Ашан жузщ ашылып, 6ip карал ен. Кулагында ай сырган flip-flip етш, EHfli узйпin кетердей турган эрен. Кимыл сайын майысып бос буынын, Асылып тур аркана кос бурымын. Купа бесп купагын Tire калды, Кыз кермеген макулык, оскыруын! Жакындатпай жанына ypiicri кеп, Тарпан неме тулап тур оушк linen. Жолбарыстай атылып т1зпнд1 алдын, Отты, ежет кыз едщ, ж!пт журек. Тарпан неме тайсалды куатыннан, Купай TycrriM касына купа атымнан. Ерге кондын. Женелдщ ен далага, Артында тек шан калды шубатылган. Купа сайтан барады окгай агып, Шыт кейлегщ алаулап оттай жанып, Эудем жерге жеткенде бурылдын да. Кол булгадьщ артына токтай калып. KiM болды екен жолынды торып журген? Bipey барды касына торы мшген. Тентектердщ ез1мдей oipi гой деп, Жаксылыкка aftreyip жорыдым мен. 176
Кырга тартгын куйын боп екеущ де. Куда кетп торынын жетепнде. Кумды кушып, дэрм еназ кала берд1м, Куатым жок енсемд1 квтеруге. Айналамда дурл1кт1 ауыл болып, Адастырдын басыца багын конып. Куйын болып жылгадан бастадьщ да, Сардалада жогалдын сагым болып. Кидым саган куда аттын туяк купли, Каргамаймын, демеймш уяттысын. Сагым болып алыстап кеткенщмен, Самал боп оралатын сиякгысын. Серпзнмен сен аскан жумбак кырдан, Жумбак кырдан - журеккс мун каптырган Сагым журсе, телMiрем сен екен деп, Жете алмай орамалын булгап турган. 9.XII.]966 ж. ЕЙ, ТОКБЕРГЕН Ей, Токберген, жисаншы айылынды, Толкын айдап барады кайыгынды. Жатканьщ ба тымакгы баса к и т, Шапанынныц жагасы кайырулы! Толкын айдап барады кайыгынды, Багытынан кайыгын айырылды, Айылынды жисаншы, айылынды! Ескепцщ ал, не жетсш сермегенге. E dit к е тт, уйыктама тербегенге. Агынменен ыгысып кете берсен, влмегенде кайтесщ, влмегснде?! Кайрат кыл куатыннын бар шагында, Кайыгынды Kepi бур, карсы агынга! Кунге кактап “гесшде жатып апсын, Мунын калай, бэтзр-ау, шаршадын ба? Момын едщ момыннан жаратылган, Жайсан едщ курбыннан дара турган. Жарамайды уйкымен кун батырып, Жарамайды уйкымен тан атырган. Ей, Токберген, Токберген, аш квзнцп! Су nepici алдайды жас сез!мдг Жанын барда, жаркыным, жагага тарт, Тунгыйыкка калдыр да мае кезпцп. 9X11.1966 ж. 12-667 177
Жутайыншы шпмнщ таза ауасын, Сарайымды, санамды тазаласын. Жасырмайын аяздан дидарымды, Жазаласын жарыктык, мазаласын. Соксын, мейш, ycKipiK, тыншымасын, Саусагымды, 6ет1мд1 шымшыласын. Туган жердщ ежелп эзшне, Туган улы шыдамай, kim шыдасын?.. Сок, буркасын. Каласан аттан алып, Катырып кой далана аккала гып. ¥шып-конып еийрде журген улын Муздай катып отырсын такка барып. Аяз Ата! Сок меш, шыныгайын, Шыдамасам, мэнгшк тыныгайын. Таягына тас болып тетемесем, Сынайын да куриын шыныдайын. Ал, буркасын, аныра, аныра 6ip, 0 н бойымды куала, жаныма Kip. Ей, журепм, ел1нд1 суйем десен, Ен алдымен суыгын сагына бш! I0.XH.I966 ж. Адамды адам тус1нбеу - 6ip акырет, Ойлы жас, TyciHinciH, ракмет! Ракмет! Жассын гой жалыны мол, Жалыны мол жэне де куаты кеп. Ойлы жас! Олен - мснщ бар тынысым, Жаксы сез1м - жаны ип халкым ymiH. Атак куып, бак куып, данк куып, Б1реулерден жургем жок арту ymiH. Онашада ойларын тыным еткен. Б1здейлерд1н мыны кеп, мьщы кеткен. Акындар бар амалсыз бугап еткен, Акындар бар iuiiHeH тынып еткен. Б1здейлердщ мыны кеп, мыны кеткен. Bi3fli олардын балама 6ipiHe де, Улыга да санама, ipire де. 178
Калам тарткан казактын бэр! де акын, Абай 6ipaK кайтадан ripiae ме?.. Ойлы жас! блен мен1н сырласымдай, Сырлассам да, кумарым жур басылмай. Айтып еткен акында арман бар ма Журепнщ тубше Kip жасырмай. I0.XII.I966 ж. Кабагы таудын катулы. Кар жауа ма, кайтед1?! Булактар мунта батулы, Муз тура ма, кайтед1?! Ай туыпты шалкапап, Шатынап аяз болар ма?! Тыныстай капты шартарап, Шарк урып дауыл согар ма?! Жапсан жап тауды, кыратты, Жаусан жау, ак кар, уш апта! Буйыгып жаткан бупакты Буркана келш кушакга. Дала, орман тепе urfSiirri, Соксан сок, дауыл, сершл 6ip! Мына 6ip бейкам Tipniirri Ж елтщнр, дауыл, желтш ир. Шалкадан туган Айды да Орак кып кекке шаншып кой. Жол ашеан мунга, кайгыга Tipnirin онда мансук кой. 11. XII.1966 ж. Каздар кайтып барады мекенше, (Канаты бар макулык кетед1 де). Каз-каз басып, калтырап кария тур Дэрмеж жок таягын котеруге. Карашаньщ калыктап жел!менен, Каздар кетп коиггасып кел1менен, Кайткан кустын кария канатына Карайды кез1н cypTin жен1менен. Каздар кайтып барады избектелт, 1здеп Kerri кектемд1, (здеп Kenin. 179
Карашада калтырап карня тур Тагы да 6ip суп-сургылт кузда еткерж. Каздар кстп, кулакта уш калды. Жазды экетп. 0кетт1 тунык 3Hfli, Кайткан кустан кара узш калса дагы, Кадтылдаган кария турып алды. Карашанын улыса жел1 гулеп, TyciHe бер кантардыц ж е л т деп. ...Кисайып бара жаткан карияны Суйей берд1 баласы, келМ кеп... II.XII. 1966 ж. ЕС1ЦЕ MEHI АЛГАЙСЬЩ Дурюреп турган кектемде, Cipaipen несер теккенде, KypKipen жаткан буллы, Найзагай шаншып еткенде, Есще меж алгайсын. Казбауыр бултгар мадаанда, Орманга жазда барганда, Арманда меж, арманда! Онаша, жалгыз калганда, Ecinc мен1 алгайсын. Караша келген шактарда, Кызарып турган бактарда Курайлар сынсып жатканда, Жапырак жайрап жатканда, Есще меж алгайсын Ак улпа жерд1 жапканда, Агаштар сырта такканда, Бозарып аткан ак танца. Возарыл турып акпанда, Ecinc меж алгайсын! Ecine мои алгайсын! I2.XII.I966 ж. (влецге амты 6 h цойдыц. вйткеш замен саюй айтылыл жур - Сарашы) 180
КАСЫМ СОЛАЙ БОЛМАСА... ДейЫндер-ау: “Касымнын неЫ басым?!” Касым солай болмаса, Heci Касым? Акынмын деп копандап жургендердш Эммесшен Касымнын д е а басым. Куат алып жырына боз даладан, Ол жанган. KyHi жок-ты маздамаган! вл ганд е внеге болтаны анык, TipiciHfle 6ipeyre “жазган Адам...” Жалып жутып, жанын жеп жазган курлы, бленш щ елмеуш арман кылды. Таска басып калдырды тэкэппэр жан, Кан менен жас аралас тарлан жырды. Жедь Тынды... Керемет дерттер т е н т , Кен кеудеде Kerri гой кектер ceHin. Касым деген калгыган жанартау гой, Жанартау гой. Жанды да, Kerri ертешп. “Bip куй бар домбырамда...” (Heci - Касым) Касым солай болмаса, Heci Касым?! Жыр бэйгеге аттанган адам болса, Cepefleri Касымын есше алсын!.. l2.XU .tm ж. Неге жыламасын?! Bspici де жылаган, Жылай ж у р т, жылай жур1п шыдаган. Тунек болып келе жаткан тажалга, Атгануда, аттануда Tipi адам. Жылап жатыр. ббюуде epiimep, Жыламаган жалгыз гана Ke6ip жер. Жылап жатыр уйленбеген куйеулер. Жылап жатыр уйге енбеген келшдер. Боздактарын аттандырган шактарда. Боздап efli-ay боркем1к боп карггар да. ...Bip орманнын 6ip туп внд!р шыбыгын Тиеп алып кунбатыска тартты арба. 181
- Ал ецщ сен азаматсын! - д е п маган, Арбасына отырды да кетп агам. Тагы да 6ip кайрылмас па екен деп, Тозандаткан кара жолды бетке алам. Кайрылмады. Олар узап барады. Эн естшдк 0лдилед1 даланы. Карап тармын. Куйын болып агады Кара жолмен Кершiмij/iifi Жанары. (Талай рет хат апарып бергем-да), Тани кетпм уйге енбеген женгемдь Кайсар кыздын кайсарлыгын ел кердц Кайсар кыздын кылыгына ел кендк Кайран ага!.. Кайсар жанды тандапты. Карсы ушты. Журт курений салмакты. Екеупйц араларын шан жапты, EKeyinin ортасында жау жатгы. I4.XII.I966 ж. Дос болам десен, Досымды сыйла, кымбатгым! Досына сонда, Досыммсн гана кымбатпын. Дос болам десен. Мендеп доспен достаскын, Сендсп доспен дос болып сонда турмакпын. Достарын кеп пе? Апырау, неткен жаксы едщ! Досым аз менщ.- Досым-ау мунын, тапшы емш! Достарынменен достастыр меш, асылым, Достастыр меж! Болайын купын нак сенщ! Достыкка журмш, Достыкка журмш кумартып! 0лгел1 журмш, 0з1ме ез1м мш артып... Жауыздын барып жанына уэз1р болганнан, Достардын барып ауласында елген мын артык. I4.XII.I966 ж. 182
Досым, саган сенемш. С е н т етем! Жопы бвтен демеймш, жен) бетен. Достык деген адамнын Kepiri екен, Достык деген акылдын cepiri екен. Кыран кулю, тамаша - 6opi осында, Отырмын думан-тойдын арасында. Береке бойдан асып жатканымен, Олкы тур кеципм мен in, нанасын ба? ¥йткып жатыр кеншде куйын-дауыл. Неге сен келе алмадын жиынга бул?! Жыракка жалгыз меш ж1бермеш1, Жанына жаманшылык буйырмагыр! Эне, журт езд!-ез1мен свйлеседц 03iMcin: “Ей!” - десед1, - “ой!” - деседь ИНркшдер-ай, даурыгып тындар емес! EciMe ап, тост кетерсем, кейде ceHi. Сенс1з кенш кашанда хош турган ба? Сенс1з думай кызылсыз бос кырман да. 0 cipe ойнап кайтемш, acipe ку л т, Сенщ орнын кулазып бос турганда. I4.XII.1966 ж. Азамат едщ тэп-Tayip, Барасыц болып жат бауыр, Жалт 6epin, сыргып кеткенщ Жаныма менщ батгы ауыр. Айрылып достан жаны i3ri, Ауырлык басты, сеземш. Адаскан кулын тэр(здц Апыр-ау, к а й тт теземш?. ■ Кеншге салдык боска Kip, Kipe алмай достык тыста жур. Куатсыз калган дос та бф, Кднатсыз калган кус та 6ip. Бауырын бауыр кыя ма? Табысайыкшы кайтадан. Кос ана б!р-ак уяда, Балапан едж шайкаган. Азамат едщ тэп-Tayip, Барасыц болып жат бауыр. Толганып кел де, тап бауыр, Томсарып журер шак па бул!.. 183
- От жагып коймайсьщ ба алаулатып, Отыр гой кабагьща кырау катып. Карып тур, какпас аяз берер емес Катынымнын жагдайын сурауга уакыт. Байкасай, муртгай ушпа тумауратып. От жагып коюьщ, гой алаулатып. Жанылмасам, жана айдьщ терп бугш, Каргыс аткыр! Карашы желпшуш! - Аяздатып уйге енген шопан ата Тыгынын ашып алды кемтршщ: - Ал, жакпадым, жакпадым, урамысын, Енд1 тутти тутетсем, куран урсын! Жетед1 ецш жегешм таягывды, Колхоздын котыр болган лагы ушш. Шекпен алсан, сен алдын, шен де тактын, Шеттрейдщ KiciMcin, тенге таптьщ. Кырык жыл епозшпш кой сонында, Сопа басым сорайып мен не таптым?! Кой бактым, ешю бактым бертелетш, Кезш журсщ кеш келш, ерте кеттп. Кудайдан сурап алган кулынымды Емш-ерюн суймед1м еркелетш. Кисайып шалы жатыр, шамданбады, ¥лып тур кузар таудын ангарлары. Арызын айта журш асыл эжем Отын калай жакканын ангармады. От жанды, ас та кёлда алдарына, Айналды жалгыз тупн малды ауылга. Мал дейтш макулыктар риза гой Казактыч KeMnipi мен шалдарына. I7.XIU966 ж. Щ ■ .i 0лен деген тумайды жайшылыкга, Олен деген тулайды кайшылыкта. Акын болсан, жаркыным, алыска аттан, Кундел1ют ттрлжке бой суытпа. Айшылык жол... Швлдейсщ, зарыгасын, Армандайсын, ансайсын, сагынасын- Жол азабын KepeciH, квресщ де, Ашынасын, 6ipece багынасын- 184
Даламенен журесщ, тау асасын, Сезесщ бшпн де аласасын. Кенезен кепкенде 6ip, лай суга Кез келген макулыкпен таласасын. Сапар узак- Тагы да аяндайсын, Алыпкашпан басылып, баяулайсыц. Ел шетше жетесщ, ж етесщ дс, Кергенщнщ бэрю н баяндайсьщ. MiHe, осыпай елецнщ к1лт! деген, Куйттай жуйен калмайды cinKiMeren. Аттанам деп алыска, айдалада Адаспаса болгай-ды mipKin елец. 18.Ш 1966 ж. ХАН ТЭЦ1Р1 Шыцныц мен танымаймын аласасын. Тебе де аласамен таласасын. Тиэн-Шиэнныц шашактаулы найзасындай Кайсыц Хантэжр1мен жанасасын? Шыцныц мен унатамын бшкппн, Шыркай кеп шыцырау кектен cyfiiirri Кун. Т у нд тн турпп турган кек аспанныц, Канеки, Хантэшршен иыкгы юм?! Егерде куд1рет болса, белшегшдей, (Алдында KyaiperriH кер шепнбей). Шаншылып энеу турган Хантэшр1 Шапшыган Тиэн-Шиэннш емшепндей. Кун де оныц баурайыпда децгелеген, Буалдыр, бозгыл шэш псрделеген, Бойында Хантэжрнпц бугып жаткан, Апапат аяныш бар жерге деген. Tia тур ол. Кырын карап сай-салага, Кун Kepai, Кек - мекеш, Ай - шагала. Калгымай канша жылды еткерд1 екен Тэкэппэр Тиэн-Шиэндагы кайсар ага? Таудыц мен унатпаймын тапалдыгын, Тапалдан талайлар-ак татар жугын. Суйем мен табигатгыц улылыгын, Суйем мен табигатгыц каталдыгын! I8.XIU966 ж. 185
Карлыгашым, келдщ бе, каршыгадан саумысын? Аман-есен жетгщ бе, айыр куйрык нау-кусым? Оралдын ба тагы да езщ ескен уяга, Оралдын ба, сушкпм, екеущ де бармасын? Карлыгашым, бу калай, кайда кеткен cepirin? Зияны жок зиялым, екпелел1ceHi мм? ...TyciHiicri, сушкпм, TyciHiicri айтпа enfli, Тумар кусым кеткен-ау тырнагында першщ. (О жылы 6i3 ауылда онаша уйде турганбыз), Жаз да етш барады, карлыгашым жур жалгыз, Кезд1 ашып-жумганша KeceyiH ап колына Жетш келд1 6ip куш жел урлеген сырдан куз. Fанибет кой, цлркш-ай, шуылдасан улардай, Киын екен жалгыздык кияда ескен шынардай, Жалгыз кайлы сол жылы, жалгыз кайлы жыл кусы, Жумыртка да таба алмай, балапан да шыгармай. Карауытып кез алдым, карап турмын досыма, - Карлыгашым, кайта орал мекенще, шошыма. Эжем Menin куйбевдеп, куб1рлеп жур аулада, - О, бэтшагар eMip-ай, eMip дейлн осы да!.. 22.ХП.1Ш ж. Кыска ж1п келмей курмеуге, Кыска ж1п келмей байлауга, Кысылып журген кур кеуде Кыжылдап боска кайнауда. ©3iMfli 6iTen ез дем1м, 03fli-e3iH сез1м камауда. бИтгаген C3xci3 кездер1м, ©рт болып iurri жалауда. Камыкпа дейс1н сен маган, Камыкпай калай тура алам? Жел айдап алга самгаган Кайыкты к а й тт бура алам? Камыкпа дейс1н, жаркыным, Камыкпан, макул, камыкпан. Камыккан журек, ал тыным. Ал тыным, журек жалыккан. 24.ХП.1966 ж. 186
Тунде мен уйктамаймын, ол нел1ктен? ¥икыда К здщ уйде ленде б1ткен, Курсаулы кашадагы аюдайын, Журемш де коямын, сенделш мен. Тунде мен уйктамаймын, ол нел1ктен? Ой дейтш ой болсашы мазалаган, Апырау, ол не меш жазалаган?! Нэр алып мен де ерюммен жургем жок па, Ерюмен осы ел жугкан таза ауадан?! Карасам кайгы-мун да жок сиякты, Тагдырым мына ем1рден кеп сый апты, Санама сайтандайын кайдан юрген, Ортеке орак муй1з, от туякты?! Шау тартып калыпсыц-ау, кайран шабыт! Журуш; ен кейб1р жерде ойран салып, Журуш1 ен Kefi6ip жерде сайран салып, Шау тартып калыпсын-ау, кайран шабыт! Секектеп желепн де сен емес ен, Тепектеп келетш де сен емес ен, Ак булт пен кара бултгын арасында, Алапат айкуш-уйкыш тобелес ен! Сен солай болмаганда елемес ем, Сеш мен найзагайга тенемес ем. Шау тартып барасын-ау, шарык кусым, Тояттап элде жемге карыкпысын? Бар, ушшы! Босатайын тугырыннан, Шау тартпа! Шынымен сен шабытпысьщ?! 187
АРУ AHA Поэма Бас бэйге Bip тебеде 6ip топ тур а кудайлап, Bip тебеде 6ip топ тур Абылайлап. Мысык мурт багзы 6ipey аллалайды, Ала 6ecTi тагдырын кабьш ойлап. Ала бесп neci - аты Курман, (Ол емес-Ti бул тойга шакырылган). Жанын алган жатканнын каракшы ед1. Апты болыс Апбанды запы кылган. Каракшы ед1 мал тапкан ат жапынан, Каргыс аткан oMipi катпа кылган. Жортып еткен Курманнын жолдарынан Жойкын-жойкын элемет актарылган. Сурапылдай суеты ед1 суык тагы, Бурые жолдан тагдыры бурылтпады, Курак ушып Курманнан коркатугын Туган елдщ сыкырлап уыкгары. М екет жок, ел1жок турак кылган. Жерд1 тесек, жулдызды шырак кылган. Кезбе eMipi делбе erin кер кедейд! Кез келген киырларга лакгырган. Курман сол той ш ш де аялдады, (Бэйп атгар оралуга талу капды). Бай отырган тебеге бет1н тузеп, KoHiri кэззэп 6epi аяндады. Барды да, байга былай баяндады. - Байеке, озады атым, бэс TireMiH, Тулпарынды тугырым басты мен1н. Апты болью Апбанды дурл1кпрш, Кунанында бэйп алган тас тулепм. - О, сэуегей, эулие, кершкел1м, Кудайдан кужат апып кел1п пе ед1н?! Кастерлеп, канат байпап ж1берсен де, Туппардан тугыр озбас, жел1кпепн! Кайдан бшд1н ат элде бап шабарын, Калай-калай бесесщ, катпа жаным?! Женinni айткын эуелй ел1рме олай, Кайдан журген пендесщ, бэтшагарым? 188
- Жургым - жер, руым - кек, далада еспм, Корлык керш байлардан, нала кеигпм. Бэс TireMiH, байеке, бэйгемд! бер. Бэйгемд1 бер, озады ала беспм. Бэс -пгем де, каласан, жамбы атамын, Киырга кой KHiKTi, кандатамын. Шыгаршы шымыр дене папуанынды, Аягыннын астына аунатамын!.. Атып гурды кур белбеу, саптама стж, (Алып урып, кстпекпп аггап етш). Апыл-гупыл Курман да устай алды, Колын кару, кеудесш какпак етш. Кос дулей умар-жумар туйдектелдй Сыгады кабырганы куйреткел>. Бай намысын коргаган пакырынды Эп-сэтте-ак К¥Рман пеР' илеп бёрдк Алып урды алдына, шыдатпады, Жолбарыстай атылып, 6ip аттады. Кыз-келЫшек кымсынып, бетпн шымшып, Март жыгылган палуанды унатпады. Барлык назар Курманда, тан керед1, Сумбедей сунгак бойлы, пан д ен ет. ...Осы сэтге ойпатга уздж-создык, Шуатылган шудадай шан келедп Журт дурлire ойысып, урандады, Аруактарын шакырды, тура алмады. Кою шаннан узш п жалгыз кара Жалгыз дара ойнакгап, кылавдады. Жалгыз кара узшш суырылды, Кара жолдьщ апшысы куырылды. Айтып-айтпай не керек, сол бэйгеде Тулпарлардьщ енесщ тугыр урды... Дурл!кпрт, тандантып рулы елд1. Ала 6ecTi сереге бурын келд1. Бай алдында ала атпен ойкастаган Журт жабыла карап жур жырынды ердь - Байеке, бэйгем кайда, атым келдк Бас бэйгеш байлану какымда ендп ...Бугыбай некерлерш жиып алып, ©зара сейлесуд1 макул кердь - Жолаушы тойсын Menin жугыныма, Кыз бермеймш кедейдщ тугырына. Сары атанды бас кылып мал берпщер, Жетер сол да пакырдьщ гумырына. 189
Жалгыз аггы жолаушы кара каска, Адуынды неме екен алакашпа. Ешме куилк куйеу болам лесе, Атын экеп байласын мамагашка. Жакыным болам лесе жатсынбаган, Астындагы Аласын сатсым магам. Куйын куган кел1мсек кер кедейд1 Алласы асыра деп тапсырмаган! EciTin муны Курман жалынбады, Жалынбады жэне де кабынбады. Сипай соккан самалга бетш тесеп, Ала атгын аркасында дамылдады. - Байекене айт, ecriciH, Курман-атым, Заукым жок занды олжадан кур калатын. Табигаггын тауда ескен тагысымын. Такыр кедей мен емес куп болатын. Kecip бай кесе алмайды канатымды, Бар малына бермеймш ала атымды. Занды олжамды алдыма тарт квлдснсц, Байына айт, тауыспасын тагатымды. Сур кашты хабаршыдан сумандаган, Сыбыр мен урей жетп \"Курмандаган”. Курман eciM кулакка тигежнде, Байдын да мысы курып, тур калмаган. - Байеке, ею айтпаган тукымыныз, TeHin турган тулейд1 тукырыныз. Жет1м кызды артына MiHrecripin, Кызыл Keaai пэледен кутылыныз. Елден безген есерсок, сокпа кургыр, Арыстандай айбат кып шапкалы тур. Каргап койган кудайдын шатпагы 6ip, Ала атынмен адасып отка Kiprip... Талкан болды Бугыбай тас камалы, Жупка тартып тэсбигын тастады api. Женю алтан жендетке бас бэйгеге . Кыз беруден калмады баска амалы. ...Тамашалап тобыр топ дуылдайды. Кол ушын 6epin 6ipey бурылмайды. Ей, елепат ит eMip, естис1н бе? Торга тускен торгайын шырылдайды. Кез1н кайда, кек аспан, керемгсщ, Жарылсаншы, осыган кенемющ? Кара кус кеп карлыгаш балапанын Кагып кепп барады кореп уш!Н. 190
Ар-намысы жаншылып, каран калып, Зарлайды он бес жасар Жамал налып. Туылмаган нэресте! MiHrecripin, Bip жырынды барады Ананды алып. 0Mipre келме, сэби, шакырмаймын, Шыкпаган кушм болшы, аь урмаймын. Каракшыга мурагер болганнан да, Канымда калганынды макулдаймын. Кара жер жемсауында нала барда, Осылай кус шед! кара карга. Cop-Жамал сорасы агып зарланады, Зацына замананын шара бар ма? - Агажан, ажыратшы ак-караны, Жет1мек ем, ем1рдщ ак табаны. Арыздасып калайын атынды бур, Артымда сорлы бауыр кап барады. Кеше гана екеум>з гул карап ск, Агажан, анау кырга 6ip карап ет! Болайык 6ipiMi3 - кул, 6ipiMi3 - кун, Агажан, екеум1зд1 6ipre ала кет! - Агажан, солай буршы атын басын, Артымда кап барады акылдасым, Шер журек, шерменде 6ip газиз едв Куарып, куса кешш, аь урмасын, Агажан, солай буршы атын басын! Кыз даусын Курман тындап желкеамен, Зекид1 окга-текте келтесшен. Кос кулагын кайшылап ала 6eeri, Кояндайын жымады жер TeciMeH. - Тэйт api, неткен ащы сум дауысын! Мен бе екен жыртатугын кун намысын?! Бершмеген кос кулак ер ж т т к е Эйелд1н бакырганын тындау уш1н. вз-езш ен таусылып ешкен1 не?! Анан кыз, атан ул боп еспед1 ме?! Агасы нес-с... Элде сол эке-шешен Bipi epiM, 6ipi эйел1м деспед1 ме?! Кашаннан кас эдет1н умытпапты, Каракшы жатагына суыт тартгы. Кыза-кыза epreHin шоктанган кун Нарттай жанып, батуга жуыктапты. Сарыла ойлай-ойлай Hi канган, Туншыкты Жамалдагы туйык арман. 191
Кун батты. Ал батыста талауранып Тапжылмай жатып алды уйыган кан. Ауыздыкпен алыскан ала бесп, Апырай, кайда сенщ каран eurri?! Кузар тау, кулама взен, ну карагай, Сыпырып сай-саланы самая ecri. Булыксып былдыр булак сайда аунады, Буралып буйра талдар Айды алдады. Карагай сыбдырымен калгып-мулпп, Суып тур ала бестз байлаудагы. Шьщыраудан ун шыкты шырылдаган: - 0лд1м-ау... влд1м,.. апа,.. Кушм каран!.. Каракшы, сум каракшы... затын курсын! 0лд1м, апа... еспмей жатырмысын?.. Ай кетп 6ip орнында шыр айналып, Тояттап твбеде отыр кумай барып. Элпндеп жап-жасыл ашык аспан Элемет боп барады лайланып... Сэбилж свнд1... тауда кала берд1... Ей, 0Mip, балан емес Жамал ендП Арман-ем1р, аманат тек ез(не, Алдына ашулы Ару-Ана келдП КУЗДА - Ylu жыл e n i , бас нем, туткындадын, 0м1р1ннен еш дерек уктырмадын. Багтр1ктей багасын бейбагынды, ¥рлап экеп жазыксыз журттын малый. - Жап аузынды! - деп Курман шатынады. Кдтын деген пенден1н акымагы... Сабыр, сабыр, жаркыным, каласан, жут, Сен - 6ip атан, мен - шелдш жапырагы. Жалмарсын да жутарсын, турыппын гой, Жас кун1мд1 Kapi етпн, суыпъщ бой... Тагдыр коскан TOHipiMемес пе ед1н, Адамша тшдесуд1 умьптын гой. Жалтармаймын, жаркыным, жалакггама, KepeTiHiM ceHi мен ала ат кана. Мен де ез!ндей адамньщ баласымын, Тенгермейс1н квлдеп шабакка да. Enin бар ма, эм1рш1м, елin кайда? Ел-журтын, дос-бауырын, тен1нд1 ойла. 192
Кашангы каракшы боп кунелтем1з, Адамша кун кешеййс, белщ байла! - Сендей заржак керсемнн бул жасымда, Апырай, ш т е я окып тугансын ба?! Сэби керек! Тек сонда жён тузеймш, Тумаган тул катын да ургашы ма?! Hecepi жок дауылдай бурканасын— Перзент керек жэне де ул табасын! Тагдырымды тау-таста куалаган Атам казак менен де урпак алсын! EniM шетш керемш кай белммен, Жапа шегем, жан кугем айла етумен. ...Ак патшаньщ ордасы опат болып, Бу кун1 шаруа куйреп, бай кетшген. Осы efli сенен буккен сырым гана, Босуда елщ Кытайга, Кырымга да, Ацысын андиык та, кун кешешк, Сезнш маган ёнд! шыгындама. 13-667 Tepriumi кыс таудагы, yHripfleri, Ай сыгалап, нур шашып кун к1рмед1. TepTiumi рет туншыгып муз астында Булыксыган булак-куй кумб1рледк Терт жыл болды тау-nepi тарлан ую Таста отырып, тапжылмай м1нг1рлед1. Терт жыл erri, ал Жамал дым б1лмед1. Акиретгей аяз тур жалан кагып, YHripiHe кисайды Жамал барып. Жолбарыстай тоятгап Курман жатыр, Жортуылы жаздайгы тамамдалып. “Осы унпрде мьщ рет екс1д1м-ау, Осы унпрде мын рет арамдалып. Еркек б1ткен егерде болса осылай, Жалгандагы негылган жаман халык. ...OaTipin кашсам ба екен... Кайда барам?.. Карсы алар ата-анам жок аймалаган... Жен сштеп, жол керсетер 6ip ленде жок. Элде су, элде кузда, сайда калам. Ак патша дегеш KiMi тагы?! Кудай б(лс1н, ез1ндей уры тагы... Ой, сумдык-ай, пенделер жумыр басты Калайша ел1-журтын умытады?! 193
\"Босуда елщ Кытайга, Кырымга да?!” - Дедьау маган, ой, тоба... Зулым жана. А ч мен кус аждаьанын мекеншде 0лем бе жабайы боп, шынында да?! Жалган-ай, тынысымнын тарылганы-ай! Бакытсыз басым кара жамылганы-ай...” Калгып кегп. Келед1 шынга ормелеп, Шатынап шанагынан жарымжан Ай. Кузар тау, кулама куз, боз жотаны Астына ап аяз бейбак боздатады. Сайларда сайтан боран кекпар тартып, Кекесш коркыныштын коздатады. Куздарда nepi жортып, жын аунайды, Шынарда тозак оты алаулайды. Бораннан сауга сурап карагайлар, Жезекше келшшектей бурандайды. Жарк етпей жанындагы асыл умгг, Жалт етпей жанарында жасы бугып. Тотысы иес1з таудын ерке булак Калыпты муз астында жасырынып. Сетшеп бара жатыр тун жиеп, Ак басын Ата тау да тунге иедь Ypeifoii унпрдеп май шам гана YMiTci3 аурудай шмиед1. Хандайын тоятгаган ханшасынан, Корылдап Курман жатыр шалкасынан. KencipiriH кенеп 6ip ж!бергенде, Дем1нен тас угш п, шан шашылган. YcrriHe аскар таудьщ тасьга yfiin, Жамал жатыр жаны - ерт, басы - кушк. Заман-ай, ел1 уйкынын ез1нде де, Калыпты T0HipiHe басын Hin. Ала ат тур уйкылы-ояу, куркеппкте, Ол да туткын, басы байлау, кигг eciioe. Кара тагдыр ушеуш умар-жумар, Экел1п камаганы-ай 6ip тесжке. Тан атты, кун де шыкты кулактанып, (TipmuiiK вз м1ндет1н жур аткарып). Жылайды капастагы кайран булак Кайрымсыз элдек1мге мун акгарып. О, таулар, таулар, таулар басы булт, Тындын ба тун1 бойы тасын улып? Тун1мен асыр салган першерщ Калды ма шын-кузына жасырынып?! 194
Тунде гана тур едщ сурапылдай, Тасын калган калайша уатылмай?! Енд! мше, аязын аппак шыны Мандайдан шертш калса сынатындай. - Ал, катын, мосынды ш, асынды кой, Тыска шык, тунп элемет басылды гой. Не деген бетпак ед1 салдакы тун, Адамнын берекесш кашырды гой. Тур, камда Tipririnai, жарамайды, Жатканды алла пендеге бапамайды. Асын saip болганша мылтыгымды ап, Bip аралап келешн карагайды. Ыккан ан тунп дауыл тунепнен Паналайды тогайды, бшемш мен. Буйрык болса, сергшк жас сорпа iuiin, Сыбагамыз бар шыгар бул ем!рден. Жамалга карады да киык ку л т, ...Ол Kerri берденкесш иыкка Ып. Жамал бей-жай, кетерд1 эзер басын, ¥йып жатып тесекте, уйып турып. Тун етедй кайтадан кун келед1, Кун етед1, тагы да тун келсд1. Газиз Жамал тесекке сут боп енш. Айран болып epreci турегеледг Ол байлаулы кулынды желькунге, Еюталай енин жок ерунде. Жанын жеген жалгыз ой Жамалдагы: “Осы мен TipiMiH бе, ел|м ш бе?!” Ойлайды да, 03eri ертенедг 9зш е 63i i6inic, жеркенедг Газиз жаннын еткен! 6yriH болып, ByriHrici сорлынын ертеад едг.. ТОЛГАК Болар-болмас желб1реп боз жалауы, Шьщ басында 6ip нукте козгалады. Талма тусте талаурап ертенген Кун Сексеушдщ шогындай козданады. 9iuipin, OMip дейтш шырай калып, Бас именин ашмге купай барып. Тау тагысы пендеш кузетксндей, Тебесшен тенед1 шыр айналып. 195
Куз жартастын кулама киясында, Балапандар шулайды уясында. Шыныменен, ей, Жамал, мына емфд1 Ажалдын акымына киясын ба?! К араты жан-жагьща гажап кандай, Бар Tipnix саган карап наз аткандай. Тыйыл мынау ойьщнан, тиянак тап, Албастыга-ажалга мазак болмай. Караты анау масаты сай-сапаны, Саган карап кунэЫз жайкалады. Саган арнап, ей, Жамал, сезесщ бе? Сан рет булбул эжн кайтапады. Кара орманга караты калгып турган, Кайрымдылык кутед1 барлык кырдан. Сшлщ-бупак энеки, жылай-жылай Сынгыр унш сылк y3in, карлыктырган. Болар-болмас жел&реп боз жалауы, Шын басында 6ip ел1м козданады. Шын басында, Ананын курсагында, Басталмаган 6ip eMip козгалады. Bip eMip тур курсакта оянгалы, (Опат болды Жамалдьщ ой-арманы). Кушагына куз канша тартканымен, Ек1 б1рдей eMipfli жоя алмады. Ак кеб1н1н ажалдын жамылмады, Ак шырагы ел1мн1н жагылмады. Кайта оралып гайыптан газиз Ана Жатагына келд1 де дамылдады. Курман отыр, отыр ол ceci б тк , Курап отыр жас талдан бесж nin. - Жаркыным, неменеге тунжырайсын? Урыдан урпак калса, Heci кушк?! HeciHe тунерес1н, аь урасын?! Тунерме, тунгиыкка батырасын. Киядан кыранымды ушырмасам, Кара жер каре айрылып какырасын! Hecine TyHepeciH, аь урасын?! - Белгйн eiwi сенен айнымасым, Ей,батыр, катан маган кайрыласын? Енд1 маган ел шетш керсетпесен, Менен де, сэбиден де айрыласын. Карама ондай кейтпен унатпаган, Ит емен босаганда шуактаган. Heci3 таудын eniri емесшн гой, Кез келген жыраларда лактаган. 196
Fашык етш галамды келбетше, Жаз жамырап болган кез жер бол не. Асланнын астындагы алып 6eciK Аскар тау абдырап тур тербетше. Жалан аяк самал жур сай-салада, Шынылдаган шындар 6ip кайсар ага. Булдыраган бупактар - буйыгы iHi, Жасыл 0Hip, жалпак жаз - жайсан Ана. Бул аймактан кун нурын аямайды, Сагым болып желпшн, аялайды. Жер бетшде тыныштык болса егер, Осынау тауга келш саялайды. Шындарында найзагай дамылдаган, Куздарында коркыныш мамырлаган. Талма тусте тау ару уйкыдагы, Боз керпесш бойына жамылмаган. ...Талма туе... Тастебеге кун шыгады, Тар унпрде элдеюм туншыгады. Ет журепн Курманньщ езш устап, Арын келш элдене шымшылады. Ол yHripre беттеШн, бата алмайды, - 6 p i кет! - деп ары оны бакандайды. Берекес1н кашырган берместерд1н Берен-мылтык, мшеки, от алмайды. Курак ушып Курман тур, елендейд1, Кулын даусы Жамалдын бебеулейд1. Ол ем1рден тускен 6ip ленде ед| гой. Ленде ед1 гой... Апырау, неге елмсйд1?! Газиз Жамал кулындай шынгырады, Куз шатынап, талыксып, шыц жылады. Бебеулеген бейбактын беймаза yHi Тас ж1гер1н Курманнын кум кылады. Bip тусед1 атынан, 6ip м1нед1, (Не сыйлайды тагдыры, к1м бшед1?!) Тайыншадай тенсел1п тентек болган, TeaMipefli, 6ip сэтке дшпредг Bip дел-салдык басып тур тау-алыпты. Бар тыныштык осында камалыпты. Кужыр-кужыр жартастар умсынады, Угатындай улы 6ip жаналыкты. Самал да жок сайдагы сыбырлаган, Кдлт Kiflipfli курак та кыбырлаган. 197
Куздан кузга сол сэтте жангырыгып, YHi шыкты сэбидщ шырылдаган. Тан-тамаша табигат анырады, Тан-тамаша таудын да тагылары, Курбысыньщ ун1не кулак асып Куанып тур аркардьщ ак лагы. “Из, алла, керд1м бе, кермед1м бе?! Из TSHipiM, бердщ бе, бермедщ бе?! Шырылдаган унщнен айналайын, Шыныменен eMipre келгенщ бе?! Кызым болсан, кырымда куралайсын, ¥лым болсан, улы 6ip мурадайсын. Естис1н бе, eci жок, ей, дуние, Менен неге сушннп сурамайсын?! Кызым болса, кырмызы кызгалдагым, ¥лым болса, тунектт бузган жалын. Бакытынды осы 6ip, ей, дуние, Ки маган, кырын карап кызганбагын!” Шарасында шатынап, кез1 жайнап, К ецшнде дауыл тур, сез1м ойнап. Алаканга арманын алды даты, 03i кесп к ш д тн , 031 байлап. Жаба койып бетше орамалды, Жамал тынды, тым-тырыс бола калды. Курман жалгыз жейдесш дар айырып, Куанышын кундактап орап алды. “Кашан мен!н тагдырым тыным керд1, Кан каксаткан 6epi ед^м рулы елдг ¥рпагым бар, дуние, енда менщ, Естис1ц бе, ей, eMip, улым келдг Жалгыз ед1м таста ескен шыршадайын, Жабыркаушы ем дауылда сынса кайын. Су боп кетпей неге тур кос шырагым, Ну боп кетпей неге тур ку самайым?! Жанарыннан айналдым, жаным Жамал, Жарым болып мэнгшж жанымда кал! Келешепч, бакытын келд!, мше, Кегерппщм, кетерш, кабылдап ал! Шолпаным боп шоктанган тан атарда, Ак канатты кусым бол алакднда. TsHipiM бол табынып, бас иетш ¥ш ы п шыгар уя бол балапанга. Жапыраксыз, бутаксыз ку бас ед(м, Жалгыздыкден жалганда сырлас ед1м. Ей, дуние, неге сен куанбайсын, Кушн келмей кушпп тур ма ceHiH?!” 198
Аркандаулы ала тур шыбындаган, Куйбен-куйбен Курман жур кыбырлаган. Кекежнде 6ip ой жур шымырлаган: “Адам тек азап ушш туылмаган, 0Mip жок ен езгерпп кубылмаган. ©юшшпен еткерген сэттер1м-ай, 0Mip, сен1н ез1ннен кунымды алам!” Алып келд1 ала атты аркандагы, (Кабыл болсын кашангы карт арманы.) Берденкесш соккылап кара таска, Уцгысын уатгы да, талкандады. “...Жанып барам, Жамалжан, жанып барам, Каракшы деп ат концы халык магам. Карабет боп мэцплж калсам дагы, EKeyinfli ел1ме алып барам!” Солай бастап ce3iMi каралы ерд1, (Кандай жаза болса да бара керд!)... Кулазыган кузар тау беркш булгап, Кокыс унпр коштасып кала бердь ©з OMipiH еткерген егей Курман ©зге ем1рд1 елше ала келдь \"Кан каксаткан Kemeri рулы елд1, Мекендеген тау-тасты жырынды едк Каласандар кагындар, басым мше, EceH6iciH, ел-журтым, урын келдь.. Кандай м е н т аяйтын тагдырым бар, Суга тастап иэ отка жандырындар. Тек 6ip гана тш епм, агайындар, Урпагымды артымда калдырындар! Алдында тур, агайын, кангыбасын, Каласандар, мжеки канды басым. Аманат кып аранда калдырамын, Жана емюдщ жазыксыз карлыгашын...” Салтанат курмаганмен салкында ecin. Алтын б еак ел imi, алтын бесж. Жана ем1рд1 6i3 осылай бастап едж, Тентег1мн1н кылыгын халкым Kemin. Калгамыз жок опык жеп, ойрандап ок, Бай да жок, басымызда байлау да жок. Ел катарлы кунелттж ерк1м1збен, Епн салып, мал багып, жайлауда боп. Тэрж еттп бар купли, бар амалын, Орындады ол ejiiHiH калаганын. Кайта туган, eMipre кайта кслген, Жер кайыспай кайыспас кара нарым... 199
эпилог - Ана, армысыц! - Уа, бар бол, балам, саумысын? Сэл сабыр ет, карагым, 1шшегщ калгысын. Далада оскен емес пе бабаларын, Талпынады далага Ышегщ. ...Пай, пай, кандай мына 6ip самапа кун! Есен-саусын, карагым, тыныш елщ?.. Сайрады жасыл бактьщ кентт - булбул, Уыз сэби уйкыда е л тщ кур. Тентек самая эжейдщ шэй жаулыгын Булк етк1з1п, абайлап желпод 6ip. Жапырактар жайылган алакандай, Жэуд1рейд1 бутакган, тагат алмай. Жасыл жэннэт. Ак уршк эжей отыр, ¥ядан жана шыккан балапандай. Саялатып самал тур жасыл бакты, (Ак жаулыгы эжейдщ касын жапты. Кэрипкке ani де бас урмапты, Акша жузш Mi эж1м жасырмапты). Мен де отырмын, алкызыл айналам гул, Айналам гул. Жалпак жаз. Жайнаган нур. Салауатпен сал эжей жалт карады, Кос жанардьщ куаты таймаган 6ip. - Оцаша осы бакка кунде келем, Балам, с е т осыннан кунде керем. “Tyci жылы, тущлме” дейд1 гой журт, TyciH жылы бала екен, бшмеген ем. - Кунде Tycri осында encepin ем, Мен де ci3fli осыннан кеп Kepin ем. Улкен адам болгасын, сэлем 6epin, Парызымды етейш деп кел1п ем... - Кунде осыннан шубырып ел де етед1 Калмаган-ау KimLniK елде, теп... Жен-жен, балам, эмэнда осылай бол, Сэлемдесш жургенге нен кетед1?! ...Энпмеден энпме козды-ай дерс1н, Cepi самал терекп козгай 6epciH, Элдекайда асыккан журдек пойыз Ботасы елген шгендей боздай 6epciH... Уыз сэби уйкыда балбырасын, Жайып кушак жэннэт бак албырасын. 200
Ертепдей eMipiH еске ап эже, Ет журеп езш п, кан жыласын... (Сауал койдым эжейге турган бойда), - Курман ше, Курман... эже, Курман кайда? - Ок тиш кан мавдакда кайтыс болтан, Соры 6ip арылмаган ку мавдайга... Сол тунгышым осында дэр1гер-д1, Калгандары, кайтешн, 6api де елдк Kaflci6ipiH айтайын, калкам, саган, Бшесщ гой Keuieri эбзгердь.. Мына 6ipey немерем... Каргам мен!н! Ш уюршшк аллага, арманда efliM. Айта берсе, калкам-ау, арман кеп кой, Бул вмфде армансыз жан бар ма едь.. 1966 ж. КАРАСАЗ Мен бакыттымын, Бакытгы жерде туылдым. Айналайын Карасаз, Касиетшен суыцныц! Сенщ эрбф булагын Мен1н ap6ip кан тамырым емес пе? Касиетт1 турагым, Касиетшен суьщнын! Кектемде уйрек ушып, каз конып, Караушы ед1м тьфналарга мэз болып. Жьф кыстап туылмас ем, cipa, мен, Жаралмасан езщ Карасаз болып. Сонау жаткан жасыл тауды келденен Алгаш рет ес бшгенде кергсн ем. - Аскар таудын ар жагында сл бар, - деп Эжем айтса, эй, сэбшпк, сснбегем. Карасазым! Айтылмаган сез1м ен, Мен 1здеген бакыггын сен e3i ме ен? Сен1н гажап табигатынды KiMre айтам, KiM кумартса, 03i KepciH квз1мен... 1967 ж. 201
